Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 4
tataḥ śrutadhiyuktena samaṃ vimalabuddhinā |
sa śaśāṅkavatīhetorgacchannujjayinīṃ prati || 1 ||
[Analyze grammar]
mṛgāṅkadattaḥ saṃprāpadantarā narmadānadīm |
vīcivelladbhujalatāṃ vilasatphenapāṇḍurām || 2 ||
[Analyze grammar]
diṣṭyā miladamātyo 'yaṃ saṃvṛtta iti vīkṣya tam |
harṣādiva pranṛtyantīṃ hasantīṃ capalāśayām || 3 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ snānāvatīrṇe ca tasmin kaścid upāyayau |
tatra māyābaṭur nāma snātuṃ śabarabhūpatiḥ || 4 ||
[Analyze grammar]
taṃ snāntaṃ sahasotthāya trayo 'tra jalamānuṣāḥ |
yugapajjagṛhurbhillaṃ bhītinaśyatparicchadam || 5 ||
[Analyze grammar]
tad dṛṣṭvākṛṣṭakhaḍgo 'ntaḥ praviśya jalamānuṣān |
hatvā mṛgāṅkadattas tān bhillendraṃ tam amocayat || 6 ||
[Analyze grammar]
sa tadgrāhabhayānmukto bhillarājo jalotthitaḥ |
taṃ rājaputraṃ papraccha patitvā pādayos tataḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
dhātrā kastvamihānītaḥ prāṇatrāṇāya me vada |
kasya cālaṃkṛto vaṃśastvayā sukṛtinaḥ pituḥ || 8 ||
[Analyze grammar]
ko vā kaṭākṣitaḥ puṇyair deśo yatra gamiṣyasi |
ity uktvā śrutadheḥ śrutvā tadvṛttāntamaśeṣataḥ || 9 ||
[Analyze grammar]
sutarāṃ praṇatastaṃ sa śabarendro 'bravītpunaḥ |
tarhyahaṃ te yathādiṣṭe sahāyo 'trābhivāñchite || 10 ||
[Analyze grammar]
sakhyā durgapiśācena mātaṅgapatinā saha |
tatprasādaṃ kuruṣvehi gṛhān bhṛtyasya me prabho || 11 ||
[Analyze grammar]
iti sapraṇayaistaistair vacobhiḥ prārthya taṃ tataḥ |
mṛgāṅkadattaṃ pallīṃ svāṃ śabarendro nināya saḥ || 12 ||
[Analyze grammar]
upācarac ca taṃ tatra yathāvatsvavibhūtibhiḥ |
rājaputramaśeṣeṇa pallīlokena pūjitam || 13 ||
[Analyze grammar]
so 'pi mātaṅgarājo 'tra sametyābhinananda tam |
dāsībhūya suhṛtprāṇapradaṃ nyastaśirā bhuvi || 14 ||
[Analyze grammar]
tato māyābaṭos tasya bhillendrasyānurodhataḥ |
mṛgāṅkadattas tatraiva tasthau kāṃścitsa vāsarān || 15 ||
[Analyze grammar]
ekadā ca sthite tasmindyūtaṃ sa śabareśvaraḥ |
samaṃ nijapratīhāreṇārebhe caṇḍaketunā || 16 ||
[Analyze grammar]
tāvannabhasi megheṣu garjatsu gṛhabarhiṇaḥ |
pranṛttāndraṣṭumuttasthau sa māyābaṭubhūpatiḥ || 17 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa dyūtarasikaḥ pratīhārastam abhyadhāt |
kimebhiḥ prekṣitai rājannasuśikṣitatāṇḍavaiḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
sa mayūro gṛhe me 'sti nāsti yo 'nyatra bhūtale |
darśayiṣyāmi taṃ prātastubhyaṃ tadrasiko 'si cet || 19 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā darśanīyo me sarvathā sa tvayeti ca |
uktvā sa taṃ pratīhāraṃ dinakṛtyaṃ vyadhānnṛpaḥ || 20 ||
[Analyze grammar]
mṛgāṅkadatto 'pyākarṇya sarvaṃ tattatra sānugaḥ |
tathaivotthāya vidadhe snānāhārādikāḥ kriyāḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
tato rātrāvupetāyāmandhe tamasi jambhite |
kastūrikānuliptāṅgo vasāno nīlavāsasī || 22 ||
[Analyze grammar]
sa rājaputraḥ svoddeśādvīracaryārthamekakaḥ |
suptānugādvāsagṛhātkhaḍgapāṇirviniryayau || 23 ||
[Analyze grammar]
bhramaṃś ca tatra kenāpi puṃsā mārgāgatena saḥ |
apaśyatā dhvāntavaśādaṃsenāṃse 'bhyahanyata || 24 ||
[Analyze grammar]
tataḥ so 'bhyabhavatkruddho yuddhāyāhvayati sma tam |
sa cāhataḥ pumān prauḍhas tatkālocitam abhyadhāt || 25 ||
[Analyze grammar]
kiṃ tāmyasyavicāryaiva vicārayasi cettataḥ |
vācyo niśāpatiryena niśaiṣā na prakāśitā || 26 ||
[Analyze grammar]
dhātā vā yena pūrṇo 'sya nādhikāro 'tra nirmitaḥ |
yena vairāṇi jāyante tamasīdṛśyakāraṇam || 27 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā satyamity uktvā tuṣṭo nāgarikoktitaḥ |
mṛgāṅkadattaḥ ko 'sīti sa taṃ papraccha pūruṣam || 28 ||
[Analyze grammar]
cauro 'hamiti tenoktaḥ puṃsā so 'py avadanmṛṣā |
hastamānaya sa brahmacārī mama bhavāniti || 29 ||
[Analyze grammar]
kṛtvā ca sakhyaṃ jijñāsuḥ sa tenaiva saha vrajan |
mṛgāṅkadattaḥ saṃprāpa jīrṇakūpajṃ tṛṇāvṛtam || 30 ||
[Analyze grammar]
tatra tena praviṣṭena puṃsā saha suruṅgayā |
gatvā māyābaṭos tasya rājño 'ntaḥpuramāptavān || 31 ||
[Analyze grammar]
tatra dīpena dṛṣṭvā taṃ parijajñe sa pūruṣam |
yāvat so 'tra pratīhāraścaṇḍaketurna taskaraḥ || 32 ||
[Analyze grammar]
pratīhāras tu na sa taṃ mandālokaikakoṇagam |
parijajñe 'nyaveṣasthaṃ rājastrīchannakāmukaḥ || 33 ||
[Analyze grammar]
rājavadhvā ca sa tayā prāpta evāsnuraktayā |
utthāya kaṇṭhe jagṛhe mañjumatyabhidhānayā || 34 ||
[Analyze grammar]
upaveśya ca paryaṅke sa pṛṣṭo 'bhūttayā tadā |
adyaiva bhavatā ko 'yamihānītaḥ pumāniti || 35 ||
[Analyze grammar]
suhṛnmamāyaṃ viśvastā bhavety uktā ca tena sā |
pratīhāreṇa sodvegā mañjumatyevam abravīt || 36 ||
[Analyze grammar]
kuto me mandabhāgyāyā viśvāso yadasau nṛpaḥ |
mṛtyormṛgāṅkadattena mukhaṃ prāpto 'pi rakṣitaḥ || 37 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa pratīhārastāmavādīdalaṃ śucā |
nṛpaṃ mṛgāṅkadattaṃ ca haniṣyāmyacirātpriye || 38 ||
[Analyze grammar]
ity uktavantaṃ taṃ daivātsābravītkiṃ vikatthase |
ākrānto 'bhūdyadā grāhair nṛpo 'sau narmadāmbhasi || 39 ||
[Analyze grammar]
mṛgāṅkadatta evaikastadā tadrakṣaṇodyataḥ |
tvayā kiṃ na hatas tatra bhīto hi tvaṃ palāyitaḥ || 40 ||
[Analyze grammar]
tattūṣṇīṃ bhava mā kaścidetacchroṣyasi te vacaḥ |
tato mṛgāṅkadattātvaṃ śūrādaśivamāpsyasi || 41 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatīṃ tāṃ ca jāraḥ kṣattā na cakṣame |
pāpe mṛgāṅkadatte tvaṃ baddhabhāvādhunā dhruvam || 42 ||
[Analyze grammar]
tadasyānubhavedānīmadhikṣepasya me phalam |
ity uktvā ca sa hantuṃ tāmuttasthau sāsidhenukaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
tato rahasyadhāriṇyā tatra ceṭikayaikayā |
dhāvitvā churikā tasyāvaṣṭabdhābhūtkareṇa sā || 44 ||
[Analyze grammar]
tāvadyayau mañjumatī tato nirgatya sānyataḥ |
kṣattā ca tasyāś ceṭyās tāṃ nikṛttāṅgulitaḥ karāt || 45 ||
[Analyze grammar]
ākṣipya churikāṃ prāyātsvagṛhaṃ sa yathāgatam |
mṛgāṅkadattena samamākulo vismitātmanā || 46 ||
[Analyze grammar]
gacchāmy ahaṃ bhavān prāpto gṛhān iti ca tatra tam |
mṛgāṅkadattaḥ kṣattāraṃ tamasyaprakaṭo 'bravīt || 47 ||
[Analyze grammar]
iha nidrāṃ bhaja kṣipraṃ pariśrānto bhṛśaṃ hy asi |
iti so 'pi pratīhāro rājaputraṃ tam abhyadhāt || 48 ||
[Analyze grammar]
tatas tatheti tenokte tacceṣṭālokanaiṣiṇā |
kṣattā svabhṛtyamatraikaṃ samāhūya jagāda saḥ || 49 ||
[Analyze grammar]
sa mayūraḥ sthito yatra tatrainaṃ naya vāsakam |
puruṣaṃ viśramāyāsmai śayanīyaṃ prayaccha ca || 50 ||
[Analyze grammar]
tatheti ca sa tadbhṛtyas tasmin prāveśayed gṛhe |
nītvā mṛgāṅkadattaṃ taṃ dattaśayyaṃ sadīpake || 51 ||
[Analyze grammar]
gate tasmin bahirdvāraṃ baddhvā śṛṅkhalayātra saḥ |
mṛgāṅkadatto 'paśyat taṃ mayūraṃ pañjarasthitam || 52 ||
[Analyze grammar]
so 'yamukto 'munā kṣattrā śikhītyālocya kautukāt |
tasya coddhāṭayām āsa mayūrasya sa pañjaram || 53 ||
[Analyze grammar]
mayūraḥ sa ca nirgatya nipuṇaṃ vīkṣya pādayoḥ |
mṛgāṅkadattasya muhurnipapāta luloṭha ca || 54 ||
[Analyze grammar]
luṭhatas tasya dṛṣṭvā ca kaṇṭhabaddhaṃ sa sūtrakam |
rājaputro mumocāśu matvā taṃ tena pīḍitam || 55 ||
[Analyze grammar]
sa muktakaṇṭhasūtraś ca mayūras tasya paśyataḥ |
saṃpanno 'bhūttadā tasya mantrī bhīmaparākramaḥ || 56 ||
[Analyze grammar]
tato mṛgāṅkadattastamāśliṣyotsukamānatam |
sakhe kathaya kiṃ nvetaditi papraccha vismayāt || 57 ||
[Analyze grammar]
avocad atha saṃhṛṣṭaḥ sa taṃ bhīmaparākramaḥ |
śṛṇu deva svavṛttāntamā mūlātkathayāmi te || 58 ||
[Analyze grammar]
tadāhaṃ nāgaśāpena vibhraṣṭo bhavadantikāt |
bhramannaṭavyāṃ saṃprāpamekaṃ śālmalipādapam || 59 ||
[Analyze grammar]
tasminnikhātarūpāṃ ca gaṇeśapratimāmaham |
dṛṣṭvā praṇamya tanmūle pariśrānta upāviśam || 60 ||
[Analyze grammar]
acintayaṃ ca dhiksarvamidaṃ pāpaṃ mayā kṛtam |
rāstrivetālavṛttāntamāvedya svāmine tadā || 61 ||
[Analyze grammar]
tadihaiva tyajāmyetamātmānamaparādhinam |
ityālocyātra devāgre sthito 'bhūvamabhojanaḥ || 62 ||
[Analyze grammar]
gate katipayāhe ca ko'pi tenāgataḥ pathā |
vṛddhapānthas taros tasya cchāyāyāṃ sam upāviśat || 63 ||
[Analyze grammar]
evaṃ mlānamukhaḥ putra kiṃ sthito 'sīha nirjane |
iti dṛṣṭvā ca so 'pṛcchatsādhurmāmanubandhataḥ || 64 ||
[Analyze grammar]
tato mayā svavṛttānte yathāvadvinivedite |
sa vṛddhapathikaḥ prītyā dhīrayanmām abhāṣata || 65 ||
[Analyze grammar]
ātmānaṃ haṃsi vīro 'pi kathaṃ strīvatstriyo 'pi vā |
dhair yamāpadi nojjhanto tathā cemāṃ kathāṃ śṛṇu || 66 ||
[Analyze grammar]
nagaryāṃ kośalākhyāyāṃ vimalākara ityabhūt |
rājā tasya ca putro 'bhūtkamalākarasaṃjñakaḥ || 67 ||
[Analyze grammar]
yastejorūpadātṛtvaguṇaiḥ ślāghyo vinirmame |
dhātreva skandakaṃdarpakalpadrumajigīṣayā || 68 ||
[Analyze grammar]
tasyaikadā kumārasya dikṣu stutyasya bandibhiḥ |
gāthāmekāṃ papāṭhaiko bandī paricitaḥ puraḥ || 69 ||
[Analyze grammar]
padmāsādanasotsavanānāmukharadvijāliparigītam |
kamalākaramaprāptā kva ratiṃ haṃsāvalīṃ labhatām || 70 ||
[Analyze grammar]
evaṃ muhuḥ paṭhan pṛṣṭas tena bandī jagāda tam |
sa manorathasiddhyākhyaḥ kumāraṃ kamalākaram || 71 ||
[Analyze grammar]
deva bhrāmyan gato 'bhūvaṃ rājño 'haṃ meghamālinaḥ |
nagarīṃ vidiśāṃ nāma līlodyānabhuvaṃ śriyaḥ || 72 ||
[Analyze grammar]
tatra dardurakākhyasya gītācāryasya veśmani |
aham āsaṃ sa caivaṃ māṃ prasaṅgenaikadābravīt || 73 ||
[Analyze grammar]
iha haṃsāsvalī nāma duhitā nṛpateḥ puraḥ |
navīnaśikṣitaṃ prātaḥ svanṛttaṃ darśayiṣyati || 74 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā kautukādyuktvā samaṃ tenāpare 'hani |
ahaṃ rājakulaṃ gatvā prāviśaṃ raṅgamaṇḍapam || 75 ||
[Analyze grammar]
tatrāhatamahātodye tāmapaśyaṃ sumadhyamām |
haṃsāsvalīṃ rājakanyāṃ nṛtyantīṃ pituragrataḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
ālolapuṣpābharaṇāṃ pāṇipreṅkhitapallavām |
vallīm iva smarataroryauvanānilaghūrṇitām || 77 ||
[Analyze grammar]
tataścācintayamahaṃ naivāsyā hariṇīdṛśaḥ |
bhartāsti kaścid yogo 'nyaḥ kumārātkamalākarāt || 78 ||
[Analyze grammar]
tena cettādṛśeneyaṃ yujyate nedṛśī tataḥ |
kāmasya kiṃ kṛte puṣpakārmukāropaṇagrahaḥ || 79 ||
[Analyze grammar]
tadupāyaṃ karomyatra tāvadityanucintayan |
prekṣaṇānte tato rājakuladvāramagāmaham || 80 ||
[Analyze grammar]
citraṃ likhatu yo 'trāsti citrakṛtsadṛśo mayā |
abhilikhyeti tatrāhaṃ cīrikāmudalambayam || 81 ||
[Analyze grammar]
apāṭitāyām anyena tasyāṃ buddhvā nṛpo 'tra tat |
āhūya svasutāvāse citrakṛtye nyayuṅkta mām || 82 ||
[Analyze grammar]
tato vāsagṛhe tasyā haṃsāvalyāḥ sabhṛtyakaḥ |
bhittau mayābhilikhitastvaṃ deva kamalākara || 83 ||
[Analyze grammar]
spaṣṭaṃ cetkhyāpayāmyetattaddhūrtaṃ vetti māmiyam |
tadetāṃ rājatanayāṃ yuktyaitadbodhayāmy aham || 84 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya suhṛdaṃ viśvastaṃ kṛtasaṃvidam |
tatraikamahamunmattarūpaṃ ramyamakārayam || 85 ||
[Analyze grammar]
sa unmatto bhraman gāyan nṛtyaṃś cālokya dūrataḥ |
ānāyyata krīḍanako rājaputrair nijāntikam || 86 ||
[Analyze grammar]
tataḥ krīḍāvaśāddṛṣṭvā haṃsāvalyā svavāsakam |
praveśitaś ca saṃpaśyansa citraṃ tvatstutiṃ vyadhāt || 87 ||
[Analyze grammar]
diṣṭyā dṛṣṭo 'bjaśaṅkhāṅkapāṇirlakṣmīvilāsabhūḥ |
so 'yaṃ haririvānantaguṇaughaḥ kamalākaraḥ || 88 ||
[Analyze grammar]
ityādi nṛtyatastasmādrājakanyā niśamya sā |
māmapṛcchatkimāhāyaṃ kaścaiṣa likhitastvayā || 89 ||
[Analyze grammar]
iti tāmanubandhena pṛcchantīmahamuktavān |
dṛṣṭapūrvo 'munā nūnamunmattenaiṣa sundari || 90 ||
[Analyze grammar]
rājaputro mayā yo 'yaṃ likhito rūpagauravāt |
ity uktvā tvaṃ mayā tasyai guṇair nāmnā ca varṇitaḥ || 91 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sphūrjadbhavatpremarasāsekāplute hṛdi |
saṃbhūto 'bhinavastasyā haṃsāvalyāḥ smaradrumaḥ || 92 ||
[Analyze grammar]
athāgatena rājñātra pitrā tasyā vilokya saḥ |
nṛtyannanmattako 'haṃ ca krodhānniṣkālitau tataḥ || 93 ||
[Analyze grammar]
tataḥ prabhṛti cotkā sā kṣiyamāṇā dine dine |
kṛṣṇapakṣendulekheva yātā lāvaṇyaśeṣatām || 94 ||
[Analyze grammar]
māndyavyājāc ca pāpaghnamāśrityāyatanaṃ hareḥ |
vijanāsevinī yuktyā jātā sānujñayā pituḥ || 95 ||
[Analyze grammar]
bhavaccintāvinidrā ca candracandrātapā sahā |
sthitā niśāvāsarayor atra bhedamajānatī || 96 ||
[Analyze grammar]
tatra cāyatanoddeśātpraviṣṭaṃ māṃ vilokya sā |
āhūya vastrābharaṇaiḥ sagauravamapūjayat || 97 ||
[Analyze grammar]
pūjito nirgataścāhaṃ taddattavasanāñcale |
gāsthāmapaśyaṃ likhitāṃ tvatkṛte śṛṇu tāṃ punaḥ || 98 ||
[Analyze grammar]
padmāsādanasotsavanānāmukharadvijāliparigītam |
kamalākaramaprāptā kva ratiṃ haṃsāvalī labhatām || 99 ||
[Analyze grammar]
vācayitvāhametāṃ ca labdhataccittaniścayaḥ |
tvadbodhanārthamāgatya tavaināṃ purato 'paṭham || 100 ||
[Analyze grammar]
idaṃ vastraṃ ca tadyatra gāthaiṣā likhitā tayā |
iti bandivacaḥ śrutvā gāthāṃ tāṃ pravilokya ca || 101 ||
[Analyze grammar]
sa śrotreṇota netreṇa praviṣṭām iva tāṃ hṛdi |
tadā haṃsāvalīṃ dhyāyañ jaharṣa kamalākaraḥ || 102 ||
[Analyze grammar]
tatprāptyupāyaṃ yāvac ca sa cintayati sūtsukaḥ |
tāvat pitā tamāhūya rājā daivādabhāṣata || 103 ||
[Analyze grammar]
alasāḥ putra rājāno mantrabaddhā ivoragāḥ |
naśyantyanye tu naṣṭā apyudayante kathaṃ punaḥ || 104 ||
[Analyze grammar]
tvayā ca dṛṣṭā nādyāpi jigīṣā sukhasaṅginā |
tadudyukto bhavālasyamutsṛjya mayi tiṣṭhasi || 105 ||
[Analyze grammar]
vijayasvāgrato gatvā tvam aṅgādhipatiṃ ripum |
asmān prati kṛtārambhaṃ nijadeśād vinirgatam || 106 ||
[Analyze grammar]
etatpitṛvaco hṛṣṭaḥ pratipede tatheti saḥ |
śūraḥ priyāṃ prati ca tāṃ yiyāsuḥ kamalākaraḥ || 107 ||
[Analyze grammar]
tataḥ pitrā samādiṣṭaiḥ pratasthe sa balaiḥ saha |
ākampayanmahīpṛṣṭhaṃ hṛdayāni ca vidviṣām || 108 ||
[Analyze grammar]
atha prayāṇakaiḥ kaiścitprāpyāṅgādhipateścamūm |
pratyavaskandabhagnena sahāyudhyata tena saḥ || 109 ||
[Analyze grammar]
abdherjalamivāgastyastejasvī tasya ca dviṣaḥ |
balaṃ papau sa jagrāha jīvagrāhaṃ ca taṃ jayī || 110 ||
[Analyze grammar]
prajighāya ca saṃyamya pituḥ pāsrśvamamuṃ ripum |
pratīhārasya dhuryasya has te dattvānuyāstrikān || 111 ||
[Analyze grammar]
ahamanyānripūñjetumitastāta gato 'dhunā |
iti kṣatturmukhenāsmai pitre saṃdiśati sma saḥ || 112 ||
[Analyze grammar]
tato jayan krameṇānyān nṛpānupacito balaiḥ |
sa prāpa vidiśāpuryā nikaṭaṃ kamalākaraḥ || 113 ||
[Analyze grammar]
tatra sthitaś ca vyasṛjatsa dūtaṃ meghamāline |
rājñe haṃsāvalīpitre yācituṃ tāṃ tadātmajāsm || 114 ||
[Analyze grammar]
so 'pi dūtādaduṣṭaṃ taṃ buddhvā kanyārthamāgatam |
meghamālī nṛpaḥ prītyā tatpārśvaṃ svayamāyayau || 115 ||
[Analyze grammar]
kṛtātithyo 'bravīccainaṃ rājaputraṃ kṛtādaram |
svayaṃ pariśramo dūtasādhye 'rthe kiṃ kṛtastvayā || 116 ||
[Analyze grammar]
mamābhivāñchitaṃ hyetatkāraṇaṃ śṛṇu cātra yat |
etāṃ haṃsāvalīṃ bālye 'py acyutārcanatatparām || 117 ||
[Analyze grammar]
śirīṣasukumārāṅgīṃ dṛṣṭvā cintā mamodabhūt |
īdṛgguṇāyāḥ sadṛśo varaḥ ko 'syā bhavediti || 118 ||
[Analyze grammar]
apaśyataś ca sadṛśaṃ varamasyāstamo mama |
taccintayā vinidrasya hyudapādi mahāñjvaraḥ || 119 ||
[Analyze grammar]
tatpraśāntyai ca saṃpūjya kṛtavijñaptimārtitaḥ |
rātrāvīṣatsanidraṃ māṃ hariḥ svapne samādiśat || 120 ||
[Analyze grammar]
yatkṛte putra jāto 'yaṃ jvaras te saiva pāṇinā |
haṃsāvalī tvāṃ spṛśatu tataḥ śāmyasti te jvaraḥ || 121 ||
[Analyze grammar]
matpūjāpāvanenaiṣā yaṃ yaṃ hastena saṃspṛśet |
tasya tasya hy asādhyo 'pi jvaro naśyedasaṃśayam || 122 ||
[Analyze grammar]
etadvivāhacintā ca na kāryā bhavatā punaḥ |
rājaputraḥ patir bhāvī yato 'syāḥ kamalākaraḥ || 123 ||
[Analyze grammar]
kālaṃ tu kaṃcid etasyā manāk kleśo bhaviṣyati |
iti śārṅgabhṛtādiṣṭaḥ prabuddho 'smi niśākṣaye || 124 ||
[Analyze grammar]
tato haṃsāvalīhastasparśājjāto 'smi vijvaraḥ |
tadaivaṃ yuvayor eṣa saṃyogo devanirmitaḥ || 125 ||
[Analyze grammar]
tatte haṃsāvalī dattā mayety uktvā prakalpya ca |
lagnaṃ sa rājadhānīṃ svāṃ meghamālī nṛpo yayau || 126 ||
[Analyze grammar]
tatroktaṃ tena tatsarvaṃ śrutvā haṃsāvalī rahaḥ |
saskhīmāha rahasyajñāsṃ nāmnā kanakamañjarīm || 127 ||
[Analyze grammar]
tvayāsau dṛśyatāṃ gatvā rājaputraḥ sa eva kim |
citrakṛllikhiteneha yena me hṛdayaṃ hṛtam || 128 ||
[Analyze grammar]
tātaḥ kadācidanyasmai sabalāyāgatāya mām |
dadyāttannāmadheyāya bhayāddhi prābhṛtīkṛtām || 129 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā preṣitā svair aṃ tayā kanakamañjarī |
sākṣasūtrājinajaṭaṃ tāpasīveṣaḍambaram || 130 ||
[Analyze grammar]
vidhāya gatvā kaṭakaṃ rājaputrasya tasya sā |
āveditā parijanaiḥ praviśyaiva vilokya tam || 131 ||
[Analyze grammar]
kāmasyeva jagajjaitramohanāstrādhidaivatam |
tadrūpahṛtacittābhūtsamādhistheva tatkṣaṇam || 132 ||
[Analyze grammar]
sotkā cācintayat syān me saṃgamo nedṛśena cet |
dhigjanma tarhi yuktaṃ tatkariṣye 'tra yad astv iti || 133 ||
[Analyze grammar]
athopasṛtya dattāśīstasmai maṇim upānayat |
uvāca copaviṣṭā tamāttaratnaṃ kṛtādaram || 134 ||
[Analyze grammar]
mayāyamasakṛddṛṣṭapratyayo maṇiruttamaḥ |
dhāritenāmunā śatroḥ stambhyate śastramuttamam || 135 ||
[Analyze grammar]
guṇānurāgāc ca mayā tubhyameṣa samarpitaḥ |
yasthā tavopayukto 'yaṃ rājaputra na me tathā || 136 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatī tena vyāhṛtā rājasūnunā |
ekabhikṣāvratavyājātsā niṣidhya yayau tataḥ || 137 ||
[Analyze grammar]
vimucya tāpasīveṣaṃ kṛtvodvignamivānanam |
haṃsāvalīm upāgātsā pṛṣṭā tāṃ ca mṛṣābravīt || 138 ||
[Analyze grammar]
avācyam apite rājarahasyaṃ vacmi bhaktitaḥ |
ito māṃ tāpasīveṣāṃ rājaputrasya tasya tam || 139 ||
[Analyze grammar]
gatāṃ kaṭakamabhyetya svair ameko 'bhyadhātpumān |
bhagavaty api jānāsi bhūtatantravidhikramam || 140 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā taṃ pratīhāram iva dṛṣṭvāham abravam |
suṣṭhu jānāmi kiṃ nāma mamaitatkila vastviti || 141 ||
[Analyze grammar]
tato 'haṃ tena tasyaiva sakāśaṃ devi tatkṣaṇam |
rājaputrasya kamalākarasyātra praveśitā || 142 ||
[Analyze grammar]
sa ca dṛṣṭo mayā rugṇo bhūtāviṣṭo viṣaṇṇayā |
saṃyamyamānaḥ pārśvasthair ābaddhauṣadhisanmaṇiḥ || 143 ||
[Analyze grammar]
racitālīkarakṣā ca nirgatāhaṃ tataḥ kṣaṇāt |
prātaretyāpaneṣyāmi doṣamasyetivādinī || 144 ||
[Analyze grammar]
tato 'śaṅkitadṛṣṭedṛganiṣṭātyarthaduḥkhitā |
āgatāsmi tavākhyātuṃ pramāṇaṃ tvamataḥ param || 145 ||
[Analyze grammar]
śrutvaitadracitaṃ tasyā vaco nirghātadāruṇam |
ṛjvī haṃsāvalī kṣipraṃ saṃmuhyaiva jagāda tām || 146 ||
[Analyze grammar]
guṇavatyāṃ svasṛṣṭāvapyaho dhiṅmatsaro vidheḥ |
indroḥ kalaṅko doṣaś ca tasya yenaiṣa nirmitaḥ || 147 ||
[Analyze grammar]
dhṛtaś ca sa mayā bhartā na śakyaścopalakṣitum |
tasmānme maraṇaṃ śreyo vane vā gamanaṃ kva cit || 148 ||
[Analyze grammar]
tad atra vada kiṃ kāryam ity uktā mugdhayātayā |
māyinī tām avādīt sā punaḥ kanakamañjarī || 149 ||
[Analyze grammar]
vivāhe vinidhāyaikāṃ tvadveṣāmiha ceṭikām |
nirgatya kvāpi yāsyāvastatkālaṃ vyākule jane || 150 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā rājaputrī sā kusakhīṃ tām abhāṣata |
tvam eva tarhi madveṣaṃ kṛtvātmānaṃ vivāhaya || 151 ||
[Analyze grammar]
tena rājasutenānyā kā mamāptā bhavādṛśī |
ity uktā sā tayā pāpāvocatkanakamañjarī || 152 ||
[Analyze grammar]
evaṃ kariṣye yuktyāhaṃ bhavāśvastā yadastu me |
tatkālaṃ tu yathā vakṣye kurvīthāstvaṃ tathaiva tat || 153 ||
[Analyze grammar]
ityāśvāsyaiva tāṃ gatvāśokakaryai śaśaṃsa sā |
viśvāsabhūmaye sakhyai svarahasyaṃ cikīrṣitam || 154 ||
[Analyze grammar]
tayaiva sahitā tāṃcas tānyahānyanvasevata |
haṃsāvalīṃ vimanasaṃ kṛtakartavyasaṃvidam || 155 ||
[Analyze grammar]
prāpte codvāhadivase vare sāyam upāgate |
tasmin gajāśvapādātasahite kamalākare || 156 ||
[Analyze grammar]
sarvasminnutsavavyagre jane yuktyānyaceṭikāḥ |
nivārya vāsakaṃ guptaṃ prasādhananibhāddrutam || 157 ||
[Analyze grammar]
haṃsāvalīṃ praveśyaiva kṛtvā tadveṣamātmanaḥ |
cakre 'śokakarīveṣāṃ tāṃ sā kanakamañjarī || 158 ||
[Analyze grammar]
aśokakaryāḥ svaṃ veṣaṃ sahacaryā vidhāya ca |
prāpte niśāgame haṃsāvalīmetām uvāca sā || 159 ||
[Analyze grammar]
paścimena vinirgatya dvāreṇāsyāḥ puro bahiḥ |
krośamātre purāṇo 'sti suṣiraḥ śālmalidrumaḥ || 160 ||
[Analyze grammar]
gatvā tasyāntare sthitvā pratīkṣasva madāgamam |
kṛte kārye ca tatrāhaṃ tvām upaiṣyāmi niścitam || 161 ||
[Analyze grammar]
ity uktā sā tayā vyājasakhyā haṃsāvalī tadā |
niragāttatsakhīveṣā tathetyantaḥpurānniśi || 162 ||
[Analyze grammar]
prāyāc ca janyākīrṇena purīdvāreṇa tena sā |
nirgatyālakṣitā tasya mūlaṃ śālmaliśākhinaḥ || 163 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭvāndhakāragahanaṃ tadgarbhaṃ nāviśac ca sā |
bibhyatī tatsamīpasthaṃ tvāruroha vaṭadrumam || 164 ||
[Analyze grammar]
tatrāsītpallavacchannā kusakhī mārgadarśinī |
bubudhe na tu tasyāstāṃ kusṛtiṃ saralāśayā || 165 ||
[Analyze grammar]
tāvadrājakule tatra lagnakāle 'bhyupasthite |
dhṛtahaṃsāsvalīveṣāṃ sthitāṃ kanakamañjarīm || 166 ||
[Analyze grammar]
ānāyyāropitāṃ vedīṃ rājñā tāṃ kamalākaraḥ |
upayeme sanīraṅgīṃ niśi kenāpyalakṣitām || 167 ||
[Analyze grammar]
kṛtodvāho gṛhītvā ca vyājahaṃsāvalīṃ drutam |
māyākanakamañjaryāśokakaryā yutāṃ satām || 168 ||
[Analyze grammar]
adyaiva śubhanakṣatravaśātsvakaṭakaṃ prati |
tena pratyakpurīdvāramārgeṇa prayayau tataḥ || 169 ||
[Analyze grammar]
gacchaṃś ca śālmalitarornikaṭaṃ prāpa tasya saḥ |
yasyāntike vipralabdhā sthitā haṃsāvalī vaṭe || 170 ||
[Analyze grammar]
prāptaṃ cātra tamāliṅgya trasteva kamalākaram |
kūṭahaṃsāvalī sāśu tadārūḍhebhapṛṣṭhagā || 171 ||
[Analyze grammar]
sabhramāttena pṛṣṭā ca kaitavātsāśrurabravīt |
āryaputrādya jāne 'haṃ svapne 'smācchālmalidrumāst || 172 ||
[Analyze grammar]
nirgatya rākṣasīva strī māsṃ bhakṣayitumagrahīt |
tataḥ pradhāvya kenāpi brāhmaṇenāsmi mocitā || 173 ||
[Analyze grammar]
tenaivāśvāsya coktāhaṃ putryamuṃ dāhayestarum |
etasmānniriyātstrī cetkṣeptavyātraiva sā punaḥ || 174 ||
[Analyze grammar]
evaṃ śivaṃ syād ity uktvā dvije tasmiṃs tirohite |
prabuddhāhaṃ smṛtaṃ caitad dṛṣṭvā tarum amuṃ mayā || 175 ||
[Analyze grammar]
tena bhītāhamity uktastayā sa kamalākaraḥ |
ādideśāśu bhṛtyānsvāṃstayor dāhe tarustriyoḥ || 176 ||
[Analyze grammar]
adhākṣuste ca taṃ vṛkṣaṃ kūṭahaṃsāvalī ca sā |
dagdhāṃ haṃsāvalīmatra mene tasmādanirgatām || 177 ||
[Analyze grammar]
tatas tayā sa kamalākaro nirvṛtayā saha |
satyahaṃsāvalīlābhaṃ manvānaḥ kaṭakaṃ yayau || 178 ||
[Analyze grammar]
tato 'pi tvaritaṃ yātaḥ prātaḥ svāṃ kośalāṃ purīm |
kṛtakāryatvatuṣṭena pitrā rājye 'bhyaṣicyata || 179 ||
[Analyze grammar]
vanaṃ pitari yāte ca so 'nuśāsti sma medinīm |
vyājahaṃsāsvalīṃ bhāryāṃ bibhratkanakamañjarīm || 180 ||
[Analyze grammar]
sa manorathasiddhistu dūre rājakulādabhūt |
bandī tayā parijñānāccharīrabhayaśaṅkayā || 181 ||
[Analyze grammar]
sāpi haṃsāvalī tasyāṃ rātrau tatra vaṭe sthitā |
śrutvā dṛṣṭvā ca tatsarvaṃ vañcitāsmītyabudhyata || 182 ||
[Analyze grammar]
acintayat tu tatkālaṃ prayāte kamalākare |
aho mamaitayā kāntaḥ kusakhyā chadmanā hṛtaḥ || 183 ||
[Analyze grammar]
aho dagdhvaiva māmasmānnirvṛtiṃ prāptumīpsati |
aśreyase na vā kasya viśvāso durjane jane || 184 ||
[Analyze grammar]
tadasya matkṛte dagdhasyāṅgārārciṣi śālmaleḥ |
kṣipāmyabhavyamātmānaṃ bhavasyāmyānṛṇā taroḥ || 185 ||
[Analyze grammar]
ityālocyāsvaruhyātha vaṭāstprāṇavyayonmukhī |
jātabuddhirvidheryogādityantarvimamarśa sā || 186 ||
[Analyze grammar]
kiṃ tyajāmi vṛthāstmānaṃ jīvantī nacirādaham |
manyupratikriyāṃ tasyāḥ kariṣyāmi sakhīdruhaḥ || 187 ||
[Analyze grammar]
tātasya hitadā svapne jvarāskrāntasya śauriṇā |
tacchāntiṃ matkarasparśādādiśyoktamabhūdidam || 188 ||
[Analyze grammar]
haṃsāvalī patiṃ prāpsyatyucitaṃ kamalākaram |
kālaṃ kam apitu kleśo bhavitāsyā manāgiti || 189 ||
[Analyze grammar]
tadgatvā kvāpi paśyāmi tāvadityavadhārya sā |
haṃsāvalī tataḥ prāyānnirjanāmaṭavīṃ prati || 190 ||
[Analyze grammar]
dūraṃ gatāyās tasyāś ca klāntāyāḥ praskhaladgateḥ |
mārgaprakaṭanāyeva dayayā sā yayau kṣapā || 191 ||
[Analyze grammar]
taddarśanasamudbhūtakṛpāveśavaśādiva |
mumoca dyauravaśyāsyabāṣpavārikaṇotkaram || 192 ||
[Analyze grammar]
tadaśrumārjanāyeva prasāritakaro raviḥ |
darśitāśākṛtāśvāsamudagādguṇibāndhavaḥ || 193 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sā kiṃciducchvastā nirastajanadarśanā |
utpathaiḥ kramaśo yāntī kuśakaṇṭakavikṣatā || 194 ||
[Analyze grammar]
rājaputrī cirātprāpa vanamekaṃ vihaṃgamaiḥ |
guñjadbhir ita ehīti vadadbhir iva rājitam || 195 ||
[Analyze grammar]
tatra sā prāviśacchrāntā vījyamāneva sādaram |
vātavellallatājālatālavṛntair anokahaiḥ || 196 ||
[Analyze grammar]
dadarśa ca vanaṃ sā tanmadhusphītaṃ priyotsukā |
praphullasahakārasthakalakūjitakokilam || 197 ||
[Analyze grammar]
vignā ca cintayām āsa māṃ dahatyatra yadyapi |
puṣpareṇupiśaṅgo 'yaṃ malayānilapāvakaḥ || 198 ||
[Analyze grammar]
tarubhyo nipatantaś ca kusumaprakarā ime |
nadatsvaliṣu nighnanti kāmabāṇotkarā iva || 199 ||
[Analyze grammar]
tathāpi kusumair ebhiḥ pūjayantī ramāpatim |
ihaiva tāvat tiṣṭhāmi kṣapayantī svaduṣkṛtam || 200 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya vāpīṣu snāntī tasthau phalāśanā |
tatra pūjāparā śaureḥ prepsuḥ sā kamalākaram || 201 ||
[Analyze grammar]
atrāntare kośalāyāṃ vidhiyogājjvareṇa saḥ |
cāturthikena dīrgheṇa jagṛhe kamalākaraḥ || 202 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā tatra sā pāpā kūṭahaṃsāvalī tadā |
bhītā vyacintayaccetasyevaṃ kanakamañjarī || 203 ||
[Analyze grammar]
ekaṃ tāvadbhayaṃ me 'ntaḥ sadāśokakarīkṛtam |
mantrabhedāttadupari dvitīyam idamāgatam || 204 ||
[Analyze grammar]
yadyasya matprabhoḥ pūrvaṃ kathito jvaranāśanaḥ |
haṃsāvalīkarasparśastatpitrā janasaṃnidhau || 205 ||
[Analyze grammar]
taccādhunā jvarākrānto yadaivaiṣa smariṣyati |
atatprabhāvā naṅkṣyāmi tadaivoddhāṭitā satī || 206 ||
[Analyze grammar]
tanme kayāpi yoginyā yaḥ pūrvaṃ jvaraceṭakaḥ |
prokto vidhivadasyārthe jvaraghnaṃ sādhayāmi tam || 207 ||
[Analyze grammar]
tasyaivāgre ca hanmyetāṃ yuktyāśokakarīṃ yataḥ |
mānuṣāṅgaiḥ kṛtārghādiḥ sa siddho 'bhīṣṭakṛdbhavet || 208 ||
[Analyze grammar]
evaṃ rājño jvare naṣṭe 'śokakaryānayā saha |
ubhe bhaye me śāmyetāṃ na paśyāsmyanyathā śivam || 209 ||
[Analyze grammar]
ityālocyāviruddhaṃ yattattasyai svamanīṣitam |
śaśaṃsāśokakaryai sā mānuṣāghātavarjitam || 210 ||
[Analyze grammar]
tato dattānumatayā saṃbhāre ḍhaukite tayā |
taddvitīyā svayā yuktyā bahiḥ kṛtvā paricchadam || 211 ||
[Analyze grammar]
dvārāntareṇa nirgatya guptamantaḥpurānniśi |
yayau śūnyaikaliṅgaṃ sā khaḍgahastā śivālayam || 212 ||
[Analyze grammar]
tatra khaḍgahatacchāgaśoṇitasnātarañjitam |
tadasrakalpitārghaṃ ca tadantrasragviveṣṭitam || 213 ||
[Analyze grammar]
ānarca śivaliṅgaṃ sā taddhṛtpadmena mūrdhani |
dhūpaṃ dattvā tadakṣibhyāṃ tacchiro 'smai baliṃ dadau || 214 ||
[Analyze grammar]
tatas tadagravedyāṃ ca liptāyāṃ raktacandanaiḥ |
lilekha gorocanayā kamalaṃ sāṣṭapallavam || 215 ||
[Analyze grammar]
tatkarṇikāyāṃ sāsreṇa piṣṭena racitaṃ jvaram |
bhasmamuṣṭipraharaṇaṃ tripādaṃ trimukhaṃ nyadhāt || 216 ||
[Analyze grammar]
pallaveṣu niveśyātra parivāraṃ yathāvidhi |
jvarasya nijamantreṇa tasyāhvānaṃ vyadhatta sā || 217 ||
[Analyze grammar]
tataḥ pūrvoktavatsāsya snānārghyādyaupahārikam |
cikīrṣur mānuṣāṅgāsraiḥ prāhāśokakarīṃ sma tām || 218 ||
[Analyze grammar]
bhūtale nyastasarvāṅgaṃ devasya sakhi sāṃpratam |
kuru praṇāmamevaṃ hi śreyastava bhaviṣyati || 219 ||
[Analyze grammar]
tatas tatheti dharaṇau praṇatāyā durāśayā |
tasyāḥ khaḍgaprahāraṃ sā dadau kanakamañjarī || 220 ||
[Analyze grammar]
tena daivānmanākskandhe kṣatā satrāsamutthitā |
vidrutā sānuyāntīṃ tāṃ dṛṣṭvā kanakamañjarīm || 221 ||
[Analyze grammar]
trāyadhvamiti cakranda yadāśokakarī muhuḥ |
tenābhyadhāvannagarīrakṣiṇo 'trābhito janāḥ || 222 ||
[Analyze grammar]
te dṛṣṭvākṛṣṭakhaḍgāṃ tāṃ bhīmāṃ kanakamañjarīm |
mṛtakalpāṃ vyadhuḥ śastraprahārai rākṣasīdhiyā || 223 ||
[Analyze grammar]
buddhvāśokakarīvaktrādyathātattvaṃ tataś ca te |
dve te rājakulaṃ ninyuḥ puraskṛtya purādhipam || 224 ||
[Analyze grammar]
vijñaptas tatra tai rājā saṃbhrāntaḥ kamalākaraḥ |
ānāyayatkubhāryāṃ tāṃ svāntikaṃ tāṃ ca tatsakhīm || 225 ||
[Analyze grammar]
tayoścānītayor bhītyā prahāravyathayā ca sā |
tīvrayotkrāntajīvābhūtsadyaḥ kanakamañjarī || 226 ||
[Analyze grammar]
tato 'śokakarīṃ rājā vraṇitāṃ tāṃ sa tatsakhīm |
kimidaṃ nirbhayā brūhītyapṛcchadatidurmanāḥ || 227 ||
[Analyze grammar]
sā catasmai tadā mūlāt tathā sarvamavarṇayat |
yathā kanakamañjaryā kṛtaṃ tadvyājasāhasam || 228 ||
[Analyze grammar]
tato 'dhigatatattvārthaḥ sa rājā kamalākaraḥ |
evaṃ śuśoca tatkālamātmānaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ || 229 ||
[Analyze grammar]
vipralabdho 'smyahaṃ kūṭahaṃsāvalyā vataitayā |
mūḍhena yatsvahastena dagdhā haṃsāvalī mayā || 230 ||
[Analyze grammar]
svaduṣkṛtaphalaṃ tāvat pāpayā labdhametayā |
yadrājamahiṣī bhūtvā prāptaiṣā vadhamīdṛśam || 231 ||
[Analyze grammar]
kathaṃ tu rūpamātreṇa saṃmohyāhaṃ śiśuryathā |
hṛtaratnena muṣito dattvā kācaṃ kuvedhasā || 232 ||
[Analyze grammar]
jvaraśāntyai mayā so 'pi jñaptikṛdvata na smṛtaḥ |
haṃsāvalīkarasparśas tatpitur viṣṇunoditaḥ || 233 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sa vilapansmṛtvā vyamṛśatkamalākaraḥ |
haṃsāvalīṃ patiṃ prāpsyatyeṣā kleśo manākpunaḥ || 234 ||
[Analyze grammar]
bhavitāsyā iti vaco vaiṣṇavaṃ meghamālinā |
tatpitroktaṃ hi me tac ca prasiddhaṃ na bhavenmṛṣā || 235 ||
[Analyze grammar]
tatsā kathaṃcidanyatra gatā jīvetkadācana |
strīcittasyeva daivasya ko vetti gahanāṃ gatim || 236 ||
[Analyze grammar]
tanmanorathasiddhiḥ sa bandī me 'tra gatiḥ punaḥ |
ityālocya sa taṃ bandivaramānāyayannṛpaḥ || 237 ||
[Analyze grammar]
abravīc ca kathaṃ bhadra bhavānnaiveha dṛśyate |
kva manorathasiddhirvā teṣāṃ ye dhūrtavañcitāḥ || 238 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā so 'vadadbandī mantrabhedabhayāhatā |
eṣaivāśokakaryatra mahārāja mamottaram || 239 ||
[Analyze grammar]
na ca haṃsāvalīhetoḥ kāryā te 'tra viṣāditā |
ādiṣṭā hariṇaivāsyāḥ kaṃcitkālaṃ hi duḥsthitiḥ || 240 ||
[Analyze grammar]
tannityārādhanodyogānniścitaṃ tāṃ sa rakṣati |
prabhavatyeva dharmo hi neha dṛṣṭaṃ tathā ca kim || 241 ||
[Analyze grammar]
tadahaṃ deva yāsyāmi tatpravṛttyupalabdhaye |
iti tena sa vijñapto bandinā kṣitipo 'bravīt || 242 ||
[Analyze grammar]
ātmanāhaṃ prayāsyāmi tāmanveṣṭuṃ tvayā saha |
anyathā naiva me cetaḥ kṣaṇam apy avatiṣṭhate || 243 ||
[Analyze grammar]
evam uktvā viniścitya prajñāḍhyākhyasya mantriṇaḥ |
haste 'nyedyur nicikṣepa rājyaṃ sa kamalākaraḥ || 244 ||
[Analyze grammar]
vāryamāṇo 'py alaṃ tena nagaryā prayayau tataḥ |
nirgatyālakṣitaḥ sākaṃ sa manorathasiddhinā || 245 ||
[Analyze grammar]
babhrāma ca vicinvānaḥ kṣetrāśramavanāni saḥ |
anapekṣitadehārtigurvī hy ājñā manobhuvaḥ || 246 ||
[Analyze grammar]
krameṇa prāpa daivāttatkānanaṃ yatra sā sthitā |
haṃsāvalī tapasyantī samanorathasiddhikaḥ || 247 ||
[Analyze grammar]
tatrāpaśyac ca tāṃ mūle raktāśokasya bhāsvataḥ |
antyām iva kalāmindoḥ kṣāmāṃ pāṇḍumanoramām || 248 ||
[Analyze grammar]
uvāca bandinaṃ taṃ sa keyaṃ niḥśabdaniścalā |
dhyānasthā devatā kiṃ syādrūpamasyā hy amānuṣam || 249 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā vīkṣya so 'vādīd bandī diṣṭyābhivardhase |
deva haṃsāvalīprāptyā saiva hy eṣātra tiṣṭhati || 250 ||
[Analyze grammar]
śrutvā tatprekṣya tau taṃ ca pratyabhijñāya bandinam |
cakranda sā navībhūtaduḥkhā haṃsāvalī tadā || 251 ||
[Analyze grammar]
hā tāta hā hatāsmyāryaputra hā kamalākara |
hā manorathasiddhe hā viparītavidhe vidhe || 252 ||
[Analyze grammar]
ity evaṃ vilapantī sā mumūrccha bhuvi so 'pi tām |
śrutvā dṛṣṭvāpatadbhūmau duḥkhārtaḥ kamalākaraḥ || 253 ||
[Analyze grammar]
āśvāsitā tatastena tau manorathasiddhinā |
ubhau niścitavijñāstaparasparasunirvṛtau || 254 ||
[Analyze grammar]
viṣayogāsrṇavottīrṇau kāṃcinmudamavāpatuḥ |
anyonyaṃ ca kramāstsarvaṃ svaṃ svaṃ vṛttāntamūcatuḥ || 255 ||
[Analyze grammar]
tato haṃsāvalīṃ tāṃ sa gṛhītvā kamalākaraḥ |
bandinā sahitastena yayau svāṃ kośalāṃ purīm || 256 ||
[Analyze grammar]
tatrāmayaharaṃ tasyāḥ pāṇiṃ vidhivadagrahīt |
ānāyite tatpitari pratīte meghamālini || 257 ||
[Analyze grammar]
tadā tayā samaṃ yukto viśuddhobhayapakṣayā |
haṃsāvalyāstivimalaḥ śuśubhe kamalākaraḥ || 258 ||
[Analyze grammar]
araṃsta ca tayā sākaṃ kṛtī phalitadhair yayā |
śāsanmahīmaviyutaḥ sa manorathasiddhinā || 259 ||
[Analyze grammar]
evam āpady asaṃtyaktadhair yaiḥ sarvam avāpyate |
tad vatsa mā tanuṃ tyākṣīr jīvan prāpsyasi taṃ prabhum || 260 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ sa vṛddhapathikaḥ kathāmākhyāya deva me |
nivārya maraṇānmāsṃ ca yathākāmajṃ yayau tataḥ || 261 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā tatra rātrau ca caṇḍaketugṛhe tadā |
mṛgāṅkadattamavadatpunarbhīmaparākramaḥ || 262 ||
[Analyze grammar]
atha labdhopadeśaḥ saṃstato 'ṭavyāstvadāptaye |
gantuṃ tavābhilaṣitāsmagāmujjayinīmaham || 263 ||
[Analyze grammar]
tatra yuṣmānasaṃprāpya śrāntaḥ kasyāścana striyaḥ |
dattabhojanamūlyo 'haṃ vāsāya prāviśaṃ gṛham || 264 ||
[Analyze grammar]
tatra taddattaśayanaḥ kṣaṇaṃ suptaḥ śramādaham |
prabudhya yāvat paśyāmi kautukānnibhṛtasthitaḥ || 265 ||
[Analyze grammar]
tāvat sā strī gṛhītvaiva yavamuṣṭiṃ gṛhāntare |
samantādāvapattatra mantreṇa sphuritādharā || 266 ||
[Analyze grammar]
tair yavaistatkṣaṇaṃ jātaiḥ phalaitaiḥ pakvatāṃ gataiḥ |
lūnair bhṛṣṭaiś ca piṣṭaiś ca saktavo vihitāstayā || 267 ||
[Analyze grammar]
tān saktūn kāṃsyapātryāṃ sā nidhāyādbhiḥ samukṣitān |
pūrvāvasthaṃ gṛhaṃ kṛtvā snānāya niragād drutam || 268 ||
[Analyze grammar]
tatas tāṃ śākinīṃ matvā svairam utthāya satvaram |
anyatra saktubhāṇḍe tān pātryāṃ saktūn nyadhām aham || 269 ||
[Analyze grammar]
saktubhāṇḍāttataścānyānsaktūnuddhṛtya tāvataḥ |
tasyāṃ sthāpitavān asmi pātryāṃ rakṣitasaṃkaraḥ || 270 ||
[Analyze grammar]
tato mayyāśrite bhūyaḥ śayanaṃ strī praviśya sā |
utthāpya mām adāt pātryāstān saktūn bhojanāya me || 271 ||
[Analyze grammar]
svayaṃ ca bubhuje tasmād gṛhītvā saktubhāṇḍataḥ |
tān siddhasaktūn ajñātamatkṛtavyatyayā satī || 272 ||
[Analyze grammar]
bhuktais taiḥ saktubhiś chāgī samapadyata sā tadā |
tato nītvā mayāmarṣādvikrītā saunikasya sā || 273 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sainikabhāryā mām upetyāvocata krudhā |
matsakhī vipralabdheyaṃ tvayā tallapsyase phalam || 274 ||
[Analyze grammar]
iti tattarjito gatvā tato guptaṃ bahiḥ puraḥ |
śrāntaḥ śayitavānasmi mūle nyagrodhaśākhinaḥ || 275 ||
[Analyze grammar]
tathābhūtasya me tatra tayā sainikabhāryayā |
āgatya duṣṭayoginyā gale 'badhyata sūtrakam || 276 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ gatāyāṃ pāpāyāṃ prabuddho 'haṃ ca tatkṣaṇam |
paśyāmi yāvat prāpto 'smi mayūratvaṃ sthitasmṛtiḥ || 277 ||
[Analyze grammar]
tato dināni katicid vigno bhrāmyann itas tataḥ |
jīvañ śākunikenāhaṃ gṛhīto 'bhūvam ekadā || 278 ||
[Analyze grammar]
sa cānīya dadāti sma māmasmai caṇḍaketave |
bhillarājapratīhāramukhyāya prābhṛtīkṛtam || 279 ||
[Analyze grammar]
pratīhāro 'py ayaṃ prādātsvabhāryāyai tadaiva tām |
tayāhasṃ sthāpitaścāsmi maṇḍape krīḍanīyakaḥ || 280 ||
[Analyze grammar]
adyeha daivānītena tvayā me kaṇṭhasūtrake |
mukte prāpto 'smi tāṃ deva punaḥ svāṃ manuṣākṛtim || 281 ||
[Analyze grammar]
tad ito maṅkṣu gacchāvaḥ pratīhāro hi hanty asau |
rātricaryāsakhīn pāpaḥ pratibhedabhayāt sadā || 282 ||
[Analyze grammar]
tvaṃ cānīto 'munā rātricaryādraṣṭādya tatprabho |
yoginīnirmitaṃ baddhvā kaṇṭhe sūtramidaṃ bhavān || 283 ||
[Analyze grammar]
mayūrībhūya niryātu gavākṣeṇāmunā bahiḥ |
tataḥ prasāritabhujaḥ sūtraṃ kaṇṭhāttavocchritāt || 284 ||
[Analyze grammar]
muktvā baddhvātmanaḥ kaṇṭhe tadvanniryāsmyahaṃ drutam |
tvayātha mukte me sūtre bhavāvaḥ prakṛtisthitau || 285 ||
[Analyze grammar]
bahirargalitenāsti dvāreṇa na vinirgamaḥ |
evam uktavati prājñe tasmin bhīmaparākrame || 286 ||
[Analyze grammar]
mṛgāṅkadattas tadyuktas tatheti niragāttataḥ |
jagāma ca svanilayaṃ sthitānyasacivadvayam || 287 ||
[Analyze grammar]
tatra sarve 'pi te 'nyonyakṛtsnavṛttāntavarṇanaiḥ |
ninyur mṛgāṅkadattādyāḥ prahṛṣṭāstāṃ vibhāvarīm || 288 ||
[Analyze grammar]
prātarmṛgāṅkadattasya pārśvaṃ tasyājagāma saḥ |
māyābaṭur bhillarājas tasyāṃ pallyāmadhīśvaraḥ || 289 ||
[Analyze grammar]
sa pṛṣṭarātrisaukhyāstaṃ rājaputraṃ vinodayan |
akṣaiḥ krīḍāma ehīti māyābaṭurabhāṣata || 290 ||
[Analyze grammar]
tatas taṃ sapratīhāraṃ vīkṣya bhillaṃ samāgatam |
sakhā mṛgāṅkadattasya so 'tha śrutadhirabhyadhāt || 291 ||
[Analyze grammar]
kimakṣair vismṛtaṃ kiṃ vā dṛśyamadya hi vartate |
pratīhāramayūrasya nṛtyamuktaṃ hy a eva yast || 292 ||
[Analyze grammar]
śrutvaitac chrutadheḥ smṛtvā kautukācchabareśvaraḥ |
prāhiṇotsa pratīhāraṃ mayūrānayanāya tam || 293 ||
[Analyze grammar]
kathaṃ pramādād vismṛtya na sa cauro mayā hataḥ |
sākṣī rātrirahasyasya kṣipto 'pi śikhiveśmani || 294 ||
[Analyze grammar]
tadyāmi śrīghramubhayaṃ karomīti vicintayan |
smṛtvoddhātātpratīhāraḥ so 'py agātsatvaraṃ gṛham || 295 ||
[Analyze grammar]
tatra yāvat praviśyaiva vīkṣate śikhiveśmani |
tāvanna cauraṃ nāpyatra sa mayūraṃ dadarśa tam || 296 ||
[Analyze grammar]
atha bhītaviṣaṇṇaḥ sa gatvā svaṃ nṛpam abravīt |
niśi caureṇa me nītaḥ sa mayūraḥ prabho iti || 297 ||
[Analyze grammar]
prasiddhaḥ sa mahācauro yena barhī hṛtaḥ sa te |
iti tatra smitamukhenokte śrutadhinā tataḥ || 298 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭvā mṛgāṅkadattādīn hasato 'nyonyadarśinaḥ |
māyābaṭus tān nirbandhāt kim etad iti pṛṣṭavān || 299 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kṣattrā yathā tena rātrau melo yathā ca saḥ |
rājapatnyā gṛhaṃ kāmī gatvā śastrakaliṃ vyadhāt || 300 ||
[Analyze grammar]
yathā kṣattṛgṛhaprāptiryathā bhīmaparākramaḥ |
mocito 'tra mayūratvān nirgamaś ca yathā tataḥ || 301 ||
[Analyze grammar]
tathā mṛgāṅkadattaḥ svaṃ kṣattuḥ saṃbandhinaṃ ca tam |
vṛttāntaṃ śabarendrāya tasmai sarvaṃ śaśaṃsa saḥ || 302 ||
[Analyze grammar]
tadbuddhvāchurikāparikṣatakarāmantaḥpure ceṭikāṃ dṛṣṭvā tāmatha vīkṣya kaṇṭharacite tasmin kṣaṇaṃ sūtrake |
bhūyo bhīmaparākramasya śikhitāṃ śuddhāntavidhvaṃsinaṃ kṣattāraṃ śabareśvaraḥ sapadi taṃ māyābaṭuṃ so 'vadhīt || 303 ||
[Analyze grammar]
tāṃ tvavinītāṃ rājñīṃ mṛgāṅkadattena rakṣitāṃ vadhataḥ |
dūrasthitāṃ cakāra sa mañjumatīṃ parihṛtasparśām || 304 ||
[Analyze grammar]
tatpūjitaḥ sa ca tato 'tra pulindapallyām āsīd dināni kila tāni mṛgāṅkadattaḥ |
baddhodyamo 'py adhigamāya śaśāṅkavatyāḥ saṃprāptaśeṣasakhisaṃgamasavyapekṣaḥ || 305 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 4
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!