Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 3
evaṃ tatrāsitagirau sādhvīṃ suratamañjarīm |
ityakāpahṛtāṃ tasmātsyālādapyapabhartsitāt || 1 ||
[Analyze grammar]
hṛtvā samarpya bhartre ca munimadhye vyavasthitam |
naravāhanadattaṃ taṃ kaśyaparṣir abhāṣata || 2 ||
[Analyze grammar]
nābhūnna bhavitā rājaṃścakravartī samastava |
yasya dharbhāsanasthasya na rāgādivaśā matiḥ || 3 ||
[Analyze grammar]
dhanyāste 'pi ca paśyanti ye tvāṃ sukṛtinaṃ sadā |
īdṛśe 'pi hi sāmrājye nāvadyaṃ kiṃcidasti te || 4 ||
[Analyze grammar]
āsannṛṣabhakādyā hi purānye cakravartinaḥ |
nānāvidhaiś ca doṣaiste grastā naṣṭāḥ śriyaścyutāḥ || 5 ||
[Analyze grammar]
ṛṣabhaḥ sarvadamanastṛtīyo bandhujīvakaḥ |
atidarpeṇa te sarve śakrānnigrahamāgatāḥ || 6 ||
[Analyze grammar]
jīmūtavāhano 'pyetya pṛṣṭo vidyādhareśvaraḥ |
cakravartipadaprāptikāraṇaṃ nāradarṣiṇā || 7 ||
[Analyze grammar]
ācakhyau kalpavṛkṣasya dānaṃ nijatanos tathā |
tenābhraśyatpadātsvasmātsukṛtodīraṇena saḥ || 8 ||
[Analyze grammar]
viśvāntarākhyo yaścāsīccakravartīha so 'pi ca |
indrīvarākṣe tanaye hate cedimahībhṛtā || 9 ||
[Analyze grammar]
vasantatilakākhyena taddāradhvaṃsakāriṇī |
kuputraśokamohena dhair yahīno vyapadyata || 10 ||
[Analyze grammar]
ekasārāvalokastu bhūtvā rājendra mānuṣaḥ |
vidyādharāṇāṃ saṃprāpya sukṛtaiścakravartitām || 11 ||
[Analyze grammar]
anāsāditadoṣaḥ saṃściraṃ sāmrājyasaṃpadam |
bhuktvāvasāne vairāgyātsvayaṃ tyaktvā vanaṃ gataḥ || 12 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ vidyādharāḥ prāyaḥ svapadaprāptimohitāḥ |
nocite pathi tiṣṭhanti rāgādyandhāḥ patanti ca || 13 ||
[Analyze grammar]
tattvaṃ nyāyyātpathaḥ śaśvadrakṣeḥ skhalitamātmanaḥ |
vidyādharaprajā ceyaṃ rakṣyā dharmavyatikramāt || 14 ||
[Analyze grammar]
kaśyapenaivamuktastu samrāṭ śraddhitatadvacaḥ |
naravāhanadattas tamidaṃ papraccha sādaram || 15 ||
[Analyze grammar]
kathaṃ tārāvalokena mānuṣeṇa satā purā |
prāptaṃ vidyādharaiśvaryaṃ bhagavanvarṇayasva naḥ || 16 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā kaśyapo 'vādīcchrūyatāṃ kathayāmi vaḥ |
candrāvaloka ityāsīnnāmnā śibiṣu bhūpatiḥ || 17 ||
[Analyze grammar]
tasyeśvarasyā mūrdhanyā candralekhetyabhūtpriyā |
dugdhābdhinirmalakulā śuddhā gaṅgāsamasthitiḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
abhūc ca vāraṇas tasya parasenāvimardanaḥ |
mahān kuvalayāpīḍa iti khyāto mahītale || 19 ||
[Analyze grammar]
tatprabhāveṇa bhūpālo balināpi na śatruṇā |
sa paurasvāmike rājye paryabhūyata kenacit || 20 ||
[Analyze grammar]
yauvanāpagame cāsya putra eko mahīpateḥ |
utpede candralekhāyāṃ devyāṃ kalyāṇalakṣaṇaḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
tārāvalokanāmā ca kramādvṛddhiṃ jagāma saḥ |
dānadharmavivekādyaiḥ sahajātair guṇaiḥ saha || 22 ||
[Analyze grammar]
aśikṣata ca niḥśeṣaṃ vāṅmayārthaṃ mahāmatiḥ |
nāśikṣata na śabdārthamekaṃ kāmaprado 'rthiṣu || 23 ||
[Analyze grammar]
kramādyuvāpi vayasā sthaviraḥ sa viceṣṭitaiḥ |
tejasā sūryasaṃkāśo 'py atyarthaṃ saumyadarśanaḥ || 24 ||
[Analyze grammar]
rākācandra ivāśeṣakalāsaṃdohasundaraḥ |
kaṃdarpa iva viśvasya lokasyautsukyadāyakaḥ || 25 ||
[Analyze grammar]
saṃjajñe pitṛśuśrūṣājitajīmūtavāhanaḥ |
abhivyaktamahācakravartilakṣaṇalāñchitaḥ || 26 ||
[Analyze grammar]
tatas tasya kṛte sūnoḥ kanyā madreśvarātmajā |
candrāvalokenājahre mādrīnāma mahībhṛtā || 27 ||
[Analyze grammar]
kṛtodvāhaṃ pitā taṃ ca tadguṇotkarṣatoṣitaḥ |
yauvarājye mahārājastadaivābhiṣiṣeca saḥ || 28 ||
[Analyze grammar]
abhiṣiktaś ca pitrātra yuvarājastadājñayā |
tārāvalokaḥ so 'nnādidānasattrāṇyakārayat || 29 ||
[Analyze grammar]
śayyotthāyaṃ ca pātrāṇi tāni svayam avekṣitum |
sadā kuvalayāpīḍam āruhya gajam abhramīt || 30 ||
[Analyze grammar]
yo yadarthitavāṃs tasmai tad dadāv api jīvitam |
tena tasya yaśo dikṣu yuvarājasya paprathe || 31 ||
[Analyze grammar]
atha tasya sutau mādryāṃ jāyete sma yamāvubhau |
tau ca nāmnā karoti sma sa pitā rāmalakṣmaṇau || 32 ||
[Analyze grammar]
avardhetāṃ ca tau pitroḥ snehānandāvivārbhakau |
svapitāmahayoścaiva prāṇebhyo 'py adhikapriyau || 33 ||
[Analyze grammar]
āropitagunāvetau tatkodaṇḍāvivānatau |
tārāvaloko mādrī ca na paśyantāvatṛpyatām || 34 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kuvalayāpīḍaṃ gajaṃ dātṛyaśaḥ sutau |
dṛṣṭvā tārāvalokasya viprānsvānripavo 'bruvan || 35 ||
[Analyze grammar]
gatvā kuvalayāpīḍaṃ gajaṃ tārāvalokataḥ |
yācadhvaṃ yadi tāvattaṃ yuṣmabhyaṃ sa pradāsyati || 36 ||
[Analyze grammar]
hariṣyāmastato rājyaṃ tadvihīnasya tasya tat |
na dāsyatyatha dātṛtvayaśas tasya vinaṅkṣyati || 37 ||
[Analyze grammar]
ity uktāstais tathety uktvā gatvā te brāhmaṇās tataḥ |
rājñastārāvalokāttaṃ dānavīrādyayācire || 38 ||
[Analyze grammar]
ko nāmārtho gajendreṇa yācitena dvijanmanām |
tajjāne niścitamime prayuktā mama kenacit || 39 ||
[Analyze grammar]
tadyadastu mayā tāvaddātavyo 'yaṃ gajottamaḥ |
aprāptakāmo hy arthī me kathaṃ yāsyati jīvataḥ || 40 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya tebhyastaṃ dvijebhyo vāraṇottamam |
tārāvalokaḥ sa dadau niṣkampenaiva cetasā || 41 ||
[Analyze grammar]
tatas tair nīyamānaṃ taṃ dṛṣṭvā karivaraṃ dvijaiḥ |
paurāścandrāvalokasya kruddhā rājño 'ntikaṃ yayuḥ || 42 ||
[Analyze grammar]
ūcuś ca te sutenedaṃ rājyaṃ tyaktaṃ tavādhunā |
munidharmo gṛhītaś ca sarvasaṃnyāsakāriṇā || 43 ||
[Analyze grammar]
yadetena śriyo mūlaṃ gandhabhagnānyavāraṇaḥ |
dattaḥ kuvalayāpīḍaḥ paśyārthibhyo mahāgajaḥ || 44 ||
[Analyze grammar]
tadetaṃ tapase putraṃ vanaṃ prasthāpayāthavā |
gajaṃ pratyāharānyaṃ vā rājānaṃ kurmahe vayam || 45 ||
[Analyze grammar]
iti candrāvalokas taih paurair uktas tathaiva tat |
sa putraṃ śrāvayām āsa pratīhāramukhena tam || 46 ||
[Analyze grammar]
so 'pi tārāvalokastac chrutvā tattanayo 'bravīt |
hastī tāvanmayā datto nāstyadeyaṃ ca me 'rthiṣu || 47 ||
[Analyze grammar]
īdṛśena tu rājyena paurāyattena kiṃ mama |
kiṃ cānyānupayoginyā lakṣmyā vidyudvilolayā || 48 ||
[Analyze grammar]
tanme śreyo vane vāsaḥ sarvabhojyaphalaśriyām |
madhye tarūnāṃ na punarnṛpaśūnāmihedṛśām || 49 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā tulyasaṃkalpadhīrayā bhāryayānvitaḥ |
pitroḥ pādāvanudhyāya dattvārthibhyo 'rthasaṃcayam || 50 ||
[Analyze grammar]
gṛhītavalkalaḥ sākaṃ sa putrābhyāṃ nijātpurāt |
tārāvaloko niragādrudataḥ sāntvayandvijān || 51 ||
[Analyze grammar]
taṃ tathāprasthitaṃ dṛṣṭvā paśūnāṃ pakṣiṇāmapi |
karuṇaṃ krandatāmaśrudhārābhir bhūrasicyata || 52 ||
[Analyze grammar]
sūnvorvāhanamātraikarathaśeṣaḥ pathi vrajan |
so 'tha tārāvaloko 'nyai rathāścānyācito dvijaiḥ || 53 ||
[Analyze grammar]
sa tānatha dadau tebhyaścakarṣa ca rathaṃ svayam |
sabhāryaḥ sukumārau tau netuṃ bālau tapovanam || 54 ||
[Analyze grammar]
tato 'avīmadhyagataṃ pariśrāntam upetya tam |
niraśvaṃ ratham apy atra yayāce brāhmaṇo 'paraḥ || 55 ||
[Analyze grammar]
tasmai tam apiniḥśaṅko dattvā padbhyāṃ saputrakaḥ |
sabhāryaś ca kathaṃcitsa dhīraḥ prāpa tapovanam || 56 ||
[Analyze grammar]
tatra mādryā kṛtodāraparicaryaḥ svabhāryayā |
tarumūle kṛtāvāsastasthau mṛgaparicchadaḥ || 57 ||
[Analyze grammar]
vātāhaticalastpuṣpamañjarīcārucāmaraiḥ |
pṛthucchāyātarucchattraiḥ pattraśayyāśilāsanaiḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
gītair bhṛṅgāṅganānāṃ ca nānāphalarasāsavaiḥ |
vīraṃ vairāgyarājyasthaṃ vanāntāstaṃ siṣevire || 59 ||
[Analyze grammar]
ekadā cātra tatpatnyāṃ mādryāṃ tasya kṛte svayam |
āhartuṃ phalapuṣpādi gatāyāmāśramādbahiḥ || 60 ||
[Analyze grammar]
upetya brāhmaṇo vṛddhaḥ kaś cittamuṭajasthitam |
tārāvalokaṃ tanayau yayāce rāmalakṣmaṇau || 61 ||
[Analyze grammar]
varaṃ putrāvimau nītau pārayiṣye śiśū api |
na punarbhagnakāmo 'yaṃ preṣito 'rthī kathaṃcana || 62 ||
[Analyze grammar]
vidhirvīkṣitukāmo hi dhair yadhvaṃsaṃ śaṭho mama |
iti saṃcintya sa dadau tasmai viprāya tau sutau || 63 ||
[Analyze grammar]
nīyamānau ca tau tena vipreṇa yayaturna yat |
tatsa vipro latābhistau baddhahastāvatāḍayat || 64 ||
[Analyze grammar]
nināya caitau krandantau nṛśaṃso jananīṃ muhuḥ |
vivṛtya pitaraṃ taṃ ca paśyantau sāśrulocanau || 65 ||
[Analyze grammar]
vatsa tārāvaloko 'tra paśyannapi na cukṣubhe |
cukṣubhe tvasya dhair yeṇa bhūtagrāmāścarācaraḥ || 66 ||
[Analyze grammar]
athāhṛtya śanaiḥ puṣpaphalamūlādi sā satī |
vanantādāyayau mādrī śrāntā taṃ patyurāśramam || 67 ||
[Analyze grammar]
dadarśādhomukhaṃ taṃ ca bhartāraṃ na tu tau sutau |
viprakīrṇasthitakrīḍāmṛṇmayāśvarathadvipau || 68 ||
[Analyze grammar]
aniṣṭāśaṅkihṛdayā hā hatāsmi kva tau mama |
putrakāviti papraccha saṃbhāntā taṃ patiṃ ca sā || 69 ||
[Analyze grammar]
so 'py avādīcchanair etāmanaghe tanayau mayā |
yācamānāya tau dattau daridrāya dvijanmane || 70 ||
[Analyze grammar]
tacchruvā tyaktamohā sā sādhvī tamavadatpatim |
tarhi yuktaṃ kṛtaṃ yātu kathamarthī parāṅmukhaḥ || 71 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayokte daṃpatyos tulyasattvatayā tayā |
tayoś cakampe bhuvanaṃ cacālendrasya cāsanam || 72 ||
[Analyze grammar]
athendraḥ praṇidhānena mādrītārāvalokayoḥ |
dānasattvaprabhāveṇa kampitaṃ jagadaikṣata || 73 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa brāhmaṇo bhūtvā gatvā jijñāsurāśramam |
tārāvalokaṃ mādrīṃ tāmekapatnīmayācata || 74 ||
[Analyze grammar]
tārāvaloko 'pyetasmai dātuṃ hastodakena tām |
nirvikalpaḥ pravavṛte vanāntasahacāriṇīm || 75 ||
[Analyze grammar]
kiṃ sādhayasi rājarṣe dattvā dārān apīdṛśān |
ity ukto dvijarūpeṇa tena śakreṇa so 'bravīt || 76 ||
[Analyze grammar]
na me sādhyaṃ kim apy asti vāñchā tvetāvatī mama |
prāṇānapi sadā dadyāṃ brāhmaṇebhya iti dvija || 77 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā nijarūpastho bhūtvā śakro jagāda tam |
tuṣṭo 'smi kṛtajijñāsastava tena vadāmi te || 78 ||
[Analyze grammar]
na te deyā punaḥ patnī cakravartī ca bhāvyasi |
vidyādharāṇāmacirādity uktvāntardadhe ca saḥ || 79 ||
[Analyze grammar]
atrāntare sa vṛddho 'pi brāhmaṇo dakṣiṇārjitau |
tārāvalokatanayau gṛhītvā mārgamohataḥ || 80 ||
[Analyze grammar]
bhramaṃścandrāvalokasya daivāttasya puraṃ prabhoḥ |
prāpyāpaṇe tau vikretuṃ rājaputrau pracakrame || 81 ||
[Analyze grammar]
tatra tau pratyabhijñāya gatvaivāvedya bhūpateḥ |
paurāścandrāvalokasya sadvijau ninyurantikam || 82 ||
[Analyze grammar]
sa tau dṛṣṭvā nijau pautrau sāśruḥ pṛṣṭvā ca taṃ dvijam |
abhūttaduktavṛttāntaḥ sukhaduḥkhamayaściram || 83 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa nijaputrasya sattvotkarṣaṃ vibhāvya tam |
tyaktarājyaspṛhaḥ paurair arthyamāno 'pi tau dvijāt || 84 ||
[Analyze grammar]
krītvā tasmāddhanaiḥ pautrau gṛhītvā saparigrahaḥ |
sūnostārāvalokasya tasyāśramapadaṃ yayau || 85 ||
[Analyze grammar]
tatrāpaśyaca taṃ baddhajaṭaṃ valkaladhāriṇam |
āśāgatair mahāvṛkṣam iva bhuktaśriyaṃ dvijaiḥ || 86 ||
[Analyze grammar]
dūrādādhāvya patitaṃ putraṃ taṃ pādayoś ca saḥ |
yadāropayadutsaṅgamabhiṣicyāśruvāriṇā || 87 ||
[Analyze grammar]
vidyādharādhirājyārthamabhiṣekapuraḥsare |
tasya siṃhāsanārohe tadevārambhatāṃ yayau || 88 ||
[Analyze grammar]
athaitattanayau rājā tau dadau rāmalakṣmaṇau |
so 'smai tārāvalokāya krītāvetāviti bruvan || 89 ||
[Analyze grammar]
kurvanty anyonyavṛttāntakathā yāvac ca tatra te |
tāvad gajaś caturdanto lakṣmīś cāvātarad divaḥ || 90 ||
[Analyze grammar]
avatīrṇeṣu cānyeṣu vidyādharapatiṣvapi |
lakṣmīstārāvalokaṃ sā padmahastā jagāda tam || 91 ||
[Analyze grammar]
āruhya vāraṇe 'muṣminnehi vidyādharāspadam |
tatsāmrājyaśriyaṃ bhuṅkṣva jitāṃ dānaprabhāvataḥ || 92 ||
[Analyze grammar]
ity uktavatyā lakṣmyā sa sākaṃ bhāryāsutānvitaḥ |
pituḥ praṇamya caraṇau paśyastsvāśramavāsiṣu || 93 ||
[Analyze grammar]
āruhya taṃ gajaṃ divyaṃ vṛto vidyādhareśvaraiḥ |
tārāvaloko nabhasā yayau vaidyādharaṃ padam || 94 ||
[Analyze grammar]
tatropabhuktasāmrājyaściraṃ vidyābhir āśritaḥ |
kālenotpannavair āgyastapovanamaśiśriyat || 95 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tārāvalokena mānuṣeṇa satā purā |
nirmalaiḥ sukṛtaiḥ prāpi sarvavidyādharendratā || 96 ||
[Analyze grammar]
anye tu tāmavāpyāpi vibhraṣṭāḥ skhalitais tataḥ |
tadrakṣerapacāraṃ tvaṃ svato vā parato 'pi vā || 97 ||
[Analyze grammar]
iti naravāhanadattaḥ kaśyapamuninā kathāṃ samākhyāya |
anuśiṣṭaḥ sa tatheti pratipede cakravartī tat || 98 ||
[Analyze grammar]
vidyādharāḥ śṛṇuta yaḥ kurute mamātra dharmavyatikramamitaḥ prabhṛti prajāsu |
vadhyaḥ sa me niyatamityabhito harādrim uddhoṣaṇāṃ ca sa tato bhramayāṃcakāra || 99 ||
[Analyze grammar]
athāvanatamastakair vidhṛtaśāsanaḥ khecarair uvāsa vilasadyaśāḥ suratamañjarīmocanāt |
svamātulasamīpago 'sitagirau nayanprāvṛṣaṃ sa tatra saparicchado munivarasya tasyāśrame || 100 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 3
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!