Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 2
gatvātha dūramadhvānaṃ rājā vasatimagrahīt |
dine tasmin sa kasmiṃścid araṇyasarasastaṭe || 1 ||
[Analyze grammar]
śayanīyagataḥ śrāntastatra sevārasāgatam |
sāyaṃ saṃgatakaṃ nāma jagāda kathakaṃ nṛpaḥ || 2 ||
[Analyze grammar]
kathāmākhyāhi me kāṃciddhṛdayasya vinodinīm |
mṛgāvatīmukhāmbhojadarśanotsavakāṅkṣiṇaḥ || 3 ||
[Analyze grammar]
atha saṃgatako 'vādīddeva kiṃ tapyase vṛthā |
āsanna eva devyāste kṣīṇaśāpaḥ samāgamaḥ || 4 ||
[Analyze grammar]
saṃyogā viprayogāśca bhavanti bahavo nṛṇām |
tatha cātra kathāmekāṃ kathayāmi śṛṇu prabho || 5 ||
[Analyze grammar]
mālave yajñasomākhyo dvijaḥ kaścidabhūtpurā |
tasya ca dvau sutau sādhorjāyete sma janapriyau || 6 ||
[Analyze grammar]
ekastayorabhūnnāmnā kālanemiriti śrutaḥ |
dvitīyaścāpi vigatabhaya ityākhyayābhavat || 7 ||
[Analyze grammar]
pitari svargate tau ca bhrātarau tīrṇaśaiśavau |
vidyāprāptyai prayayatuḥ puraṃ pāṭaliputrakam || 8 ||
[Analyze grammar]
tatraivopāttavidyābhyāmupādhyāyo nije sute |
devaśarmā dadau tābhyāṃ mūrte vidye ivāpare || 9 ||
[Analyze grammar]
athānyān vīkṣya tānāḍhyān gṛhasthān īrṣyayā śriyam |
homaiḥ sa sādhayām āsa kālanemiḥ kṛtavrataḥ || 10 ||
[Analyze grammar]
sā ca tuṣṭā satī sākṣādevaṃ śrīstamabhāṣata |
bhūri prāpsyasi vittaṃ ca putraṃ ca pṛthivīpatim || 11 ||
[Analyze grammar]
kiṃ tvante caurasadṛśo vadhastava bhaviṣyati |
hutamagnau tvayā yasmadamarṣakaluṣātmanā || 12 ||
[Analyze grammar]
ityuktvāntardadhe lakṣmīḥ kālanemirapi kramāt |
mahādhano 'bhūt kiṃ cāsya dinaiḥ putro 'pyajāyata || 13 ||
[Analyze grammar]
śrīvarādeṣa saṃprāpta iti nāmnā tamātmajam |
śrīdattamakarotso 'pi pitā pūrṇamanorathaḥ || 14 ||
[Analyze grammar]
kramātsa vṛddhiṃ saṃprāptaḥ śrīdatto brāhmaṇo 'pi san |
astreṃṣu bāhuyuddheṣu babhūvāpratimo bhuvi || 15 ||
[Analyze grammar]
kālanemeratha bhrātā tīrthārthī sarpabhakṣitām |
bhāryāmuddiśya vigatabhayo deśāntaraṃ yayau || 16 ||
[Analyze grammar]
śrīdatto 'pi guṇajñena rājñā vallabhaśaktinā |
tatra vikramaśakteḥ sa svaputrasya kṛtaḥ sakhā || 17 ||
[Analyze grammar]
rājaputreṇa tenāsya sahavāso 'bhimāninā |
bālye duryodhaneneva bhīmasyāsīttarasvinā || 18 ||
[Analyze grammar]
dvāvetasyātha mittratvaṃ viprasyāvantideśajau |
kṣatriyau bāhuśālī ca vajramuṣṭiśca jagmatuḥ || 19 ||
[Analyze grammar]
bāhuyuddhajitāścānye dākṣiṇātyā guṇapriyāḥ |
svayaṃvarasuhṛttvena mantriputrāstamāśrayan || 20 ||
[Analyze grammar]
mahābalavyāghrabhaṭāvupendrabala ityapi |
tathā niṣṭhurako nāma sauhārdaṃ tasya cakrire || 21 ||
[Analyze grammar]
kadācidatha varṣāsu vihartuṃ jāhnavītaṭe |
śrīdattaḥ saha tairmitrai rājaputrasakho yayau || 22 ||
[Analyze grammar]
svabhṛtyāstatra taṃ cakrurnijaṃ rājasutaṃ nṛpam |
śrīdatto 'pi sa tatkālaṃ rājā mittrairakalpyata || 23 ||
[Analyze grammar]
tāvatā jātaroṣeṇa rājaputreṇa tena saḥ |
vipravīro raṇāyāśu samāhūto madaspṛśā || 24 ||
[Analyze grammar]
sa tena bāhuyuddhena śrīdattenātha nirjitaḥ |
cakāra hṛdi vadhyaṃ tu varddhamānaṃ kalaṅkitam || 25 ||
[Analyze grammar]
jñātvā ca tamabhiprāyaṃ rājaputrasya śaṅkitaḥ |
śrīdattaḥ saha tairmittraistatsamīpādapāsarat || 26 ||
[Analyze grammar]
upasarpansa cāpaśyadgaṅgāmadhyagatāṃ striyam |
hriyamāṇāṃ jalaughena sāgarasthāmiva śriyam || 27 ||
[Analyze grammar]
tataś cāvatatāraitām uddhartuṃ jalamadhyataḥ |
ṣaḍbāhuśālipramukhān sthāpayitvā taṭe sakhīn || 28 ||
[Analyze grammar]
tāṃ ca keśeṣvapi prāptāṃ nimagnāṃ dūramambhasi |
anusartuṃ striyaṃ so 'pi vīrastatraiva magnavān || 29 ||
[Analyze grammar]
nimajjya ca dadarśātra sa śrīdattaḥ kṣaḍāditi |
śaivaṃ devakulaṃ divyaṃ na punarvāri na striyam || 30 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā mahadāścaryaṃ śrānto natvā vṛṣadhvajam |
udyāne sundare tatra tāṃ nināya vibhāvarīm || 31 ||
[Analyze grammar]
prāptaśca devamīśānaṃ sā pūjayitumāgatā |
dadṛśe tena mūrteva rūpaśrīḥ strīguṇānvitā || 32 ||
[Analyze grammar]
īśvaraṃ pūjayitvā ca sā tato nijamandiram |
yayāvindumukhī so 'pi śrīdatto 'nujagāma tām || 33 ||
[Analyze grammar]
dadarśa mandiraṃ tacca tasyāḥ surapuropamam |
praviveśa ca saṃbhrāntā sāvamāneva māninī || 34 ||
[Analyze grammar]
sāpyasaṃbhāṣamāṇaiva tamantarvāsaveśmani |
tanvī nyapīdat paryaṅke strīsahasropasevitā || 35 ||
[Analyze grammar]
śrīdatto 'pi sa tatraiva niṣasāda tadantike |
athākasmāt pravavṛtte tayā sādhvyā praroditum || 36 ||
[Analyze grammar]
nipetuḥ stanayos tasyāḥ saṃtaptā bāṣpabindavaḥ |
śrīdattasya ca tatkālaṃ kāruṇyaṃ hṛdaye gatam || 37 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa caināṃ papraccha kā tvaṃ duḥkhaṃ ca kiṃ tava |
vada sundari śakto 'haṃ tannivārayituṃ yataḥ || 38 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kathaṃcit sāvādīd vayaṃ daityapater bale |
pautryo daśaśataṃ tāsāṃ jyeṣṭhā vidyutprabhetyaham || 39 ||
[Analyze grammar]
sa naḥ pitāmaho nīto viṣṇunā dīrghabandhanam |
pitā ca bāhuyuddhena hatastenaiva śauriṇā || 40 ||
[Analyze grammar]
taṃ hatvā tena ca nijātpurānnirvāsitā vayam |
praveśarodhakṛttatra siṃhaśca sthāpito 'ntare || 41 ||
[Analyze grammar]
āvṛtaṃ tatpadaṃ tena duḥkhena hṛdayaṃ ca naḥ |
sa ca yakṣaḥ kuberasya śāpāsiṃhatvamāgataḥ || 42 ||
[Analyze grammar]
martyaiścābhibhavastasya śāpāntaḥ kathitaḥ purā |
purapraveśopāyārthe vijñapto viṣṇur ādiśat || 43 ||
[Analyze grammar]
ataḥ sa śatrurasmākaṃ kesarī jīyatāṃ tvayā |
tadarthameva cānīto mayā vīra bhavāniha || 44 ||
[Analyze grammar]
mṛgāṅkakākhyaṃ khaḍgaṃ ca jitāttasmādavāpsyasi |
pṛthivīṃ yatprabhāveṇa jitvā rājā bhaviṣyasi || 45 ||
[Analyze grammar]
tacchrutvā sa tathetyatra śrīdatto 'tītataddinaḥ |
anyedyurdaityakanyāstāḥ kṛtvāgre tatpuraṃ yayau || 46 ||
[Analyze grammar]
jigāya bāhuyuddhena tatra taṃ siṃham uddhatam |
so 'pi śāpavimuktaḥ san babhūva puruṣākṛtiḥ || 47 ||
[Analyze grammar]
dattvā cāsmai sa khaḍgaṃ svaṃ tuṣṭaḥ śāpāntakāriṇe |
sahāsurāṅganāduḥkhabhāreṇādarśanaṃ yayau || 48 ||
[Analyze grammar]
so 'tha sānujayā sākaṃ śrīdatto daityakanyayā |
bahirgatamivānantaṃ tadviveśa purottamam || 49 ||
[Analyze grammar]
aṅgulīyaṃ viṣaghnaṃ ca sāsmai daityasutā dadau |
tataḥ so 'tra sthitastasyāṃ sābhilāṣo 'bhavadyuvā || 50 ||
[Analyze grammar]
sātha yuktyā jagādainaṃ vāpyāṃ snānamitaḥ kuru |
adāyainaṃ ca majjestvaṃ khaḍgaṃ grāhabhayāpaham || 51 ||
[Analyze grammar]
tatheti vāpyāṃ magnaḥ sañ śrīdatto jāhnavītaṭāt |
tasmād eva samuttasthau yasmāt pūrvam avātarat || 52 ||
[Analyze grammar]
khaḍgāṅgulīyake paśyan pātālād utthito 'tha saḥ |
viṣaṇṇo vismitaś cāsīd vañcito 'surakanyayā || 53 ||
[Analyze grammar]
tatastānsuhṛdo 'nveṣṭuṃ svagṛhābhimukhaṃ yayau |
gacchanniṣṭhurakākhyaṃ ca mittraṃ mārge dadarśa saḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
sa copetya praṇamyātha nītvaikānte ca satvaram |
taṃ pṛṣṭasvajanodantamevaṃ niṣṭhurako 'bravīt || 55 ||
[Analyze grammar]
gaṅgāntas tvāṃ tadā magnam anviṣya divasān bahūn |
svaśirāṃsi śucā chettum abhūma vayam udyatāḥ || 56 ||
[Analyze grammar]
na putrāḥ sāhasaṃ kāryaṃ jīvanneṣyati vaḥ sakhā |
ity antarikṣā dvāṇī nas tam udyogaṃ nyavārayat || 57 ||
[Analyze grammar]
tataśca tvatpituḥ pārśvamasmākaṃ pratigacchatām |
mārge satvaramabhyetya pumāneko 'bravīdidam || 58 ||
[Analyze grammar]
nagaraṃ na praveṣṭavyaṃ yuṣmābhiriha sāṃpratam |
yato vallabhaśaktiḥ sa vipanno 'tra mahīpatiḥ || 59 ||
[Analyze grammar]
datto vikramaśaktiśca rājye saṃbhūya mantribhiḥ |
prāptarājyaḥ sa cānyedyuḥ kālanemeragādgṛham || 60 ||
[Analyze grammar]
śrīdattaḥ kva sa te putra iti cāmarṣanirbharaḥ |
tamapṛcchatsa cāpyenaṃ nāhaṃ vedmītyabhāṣata || 61 ||
[Analyze grammar]
pracchādito 'munā putra iti tena niṣūditaḥ |
kālanemiḥ sa śūlāyāṃ rājñā caura iti krudhā || 62 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā tasya bhāryāyāḥ svayaṃ hṛdayamasphuṭat |
pāpaṃ pāpāntarākṣepakrūraṃ hi krūrakarmaṇām || 63 ||
[Analyze grammar]
tena cānviṣyate hantuṃ so 'pi vikramaśaktinā |
śrīdattastadvayasyāśca yūyaṃ tadgamyatāmitaḥ || 64 ||
[Analyze grammar]
iti tenoditāḥ puṃsā śokārtāste nijāṃ bhuvam |
bāhuśālyādayaḥ pañca saṃmantryojjayinīṃ gatāḥ || 65 ||
[Analyze grammar]
pracchannaḥ sthāpitaścāhaṃ tvadarthamiha taiḥ sakhe |
tadehi tāvad gacchāvas tatraiva suhṛdantikam || 66 ||
[Analyze grammar]
evaṃ niṣṭhurakāc chrutvā pitarāv anuśocya saḥ |
nidadhe pratikārāsthām iva khaḍge dṛśaṃ muhuḥ || 67 ||
[Analyze grammar]
kālaṃ pratīkṣamāṇo 'tha vīro niṣṭhurakānvitaḥ |
pratasthe tān sakhīn prāptuṃ sa tām ujjayinīṃ purīm || 68 ||
[Analyze grammar]
āmajjanāntaṃ vṛttāntaṃ sakhyus tasya ca varṇayan |
śrīdattaḥ sa dadarśaikāṃ krośantīmabalāṃ pathi || 69 ||
[Analyze grammar]
abalā bhraṣṭamārgāhaṃ mālavaṃ prasthiteti tām |
bruvantīṃ dayayā so 'tha sahapasthāyinīṃ vyadhāt || 70 ||
[Analyze grammar]
tayā dayānurodhācca striyā niṣṭhurakānvitaḥ |
kasmiṃścicchūnyanagare dine tasminnuvāsa saḥ || 71 ||
[Analyze grammar]
tatra rātrāvakasmācca muktanidro dadarśa tām |
striyaṃ niṣṭhurakaṃ hatvā harṣāttanmāṃsamaśnatīm || 72 ||
[Analyze grammar]
udatiṣṭhat samākṛṣya so 'tha khaḍgaṃ mṛgāṅkakam |
sāpi strī rākṣasīrūpaṃ ghoraṃ svaṃ pratyapadyata || 73 ||
[Analyze grammar]
sa ca keśeṣu jagrāha nihantuṃ tāṃ niśācarīm |
tatkṣaṇaṃ divyarūpatvaṃ saṃprāptā tamuvāca sā || 74 ||
[Analyze grammar]
mā māṃ vadhīrmahābhāga muñca naivāsmi rākṣasī |
ayamevaṃvidhaḥ śāpo mamābhūtkauśikānmuneḥ || 75 ||
[Analyze grammar]
tapasyato hi tasyāhaṃ dhanādhipatināmunā |
vighnāya preṣitā pūrvaṃ tatpadaprāptikāṅkṣiṇaḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kāntena rūpeṇa taṃ kṣobhayitumakṣamā |
lajjitā trāsayantyenamakārṣaṃ bhairavaṃ vapuḥ || 77 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā sa muniḥ śāpaṃ sadṛśaṃ mayyatho dadhe |
rākṣasī bhava pāpe tvaṃ nighnantī mānuṣāniti || 78 ||
[Analyze grammar]
tvattaḥ keśagrahe prāpte śāpāntaṃ me sa cākarot |
ityahaṃ rākṣasībhāvamimaṃ kaṣṭamupāgamam || 79 ||
[Analyze grammar]
mayaiva nagaraṃ caitadgrastamadya ca me cirāt |
tvayā kṛtaḥ sa śāpāntastadgṛhāṇādhunā varam || 80 ||
[Analyze grammar]
iti tasyā vacaḥ śrutvā śrīdattaḥ sādaro 'bhyadhāt |
kimanyena vareṇādhya jīvatveṣa sakhā mama || 81 ||
[Analyze grammar]
evamastviti sā cāsmai varaṃ dattvā tirodhadhe |
akṣatāṅgaḥ sa cottasthau jīvanniṣṭhurakaḥ punaḥ || 82 ||
[Analyze grammar]
tenaiva saha ca prātaḥ prahṛṣṭo vismitaśca saḥ |
tataḥ pratasthe śrīdattaḥ prāpa cojjayinīṃ kramāt || 83 ||
[Analyze grammar]
tatra saṃbhāvayāmāsa sakhīnmārgonmukhānsa tān |
darśanena yathāyāto nīlakaṇṭhānivāmbudaḥ || 84 ||
[Analyze grammar]
kṛtātithyavidhiścāsau svagṛhaṃ bāhuśālinā |
nīto 'bhūtkathitāśeṣanijavṛttāntakautukaḥ || 85 ||
[Analyze grammar]
tatropacaryamāṇaḥ san pitṛbhyāṃ bāhuśālinaḥ |
sa uvāsa samaṃ mittraiḥ śrīdattaḥ svagṛhe yathā || 86 ||
[Analyze grammar]
kadācitso 'tha saṃprāpte madhumāsamahotsave |
yātrāmupavane draṣṭuṃ jagāma sakhibhiḥ saha || 87 ||
[Analyze grammar]
tatra kanyāṃ dadarśaikāṃ rājñaḥ śrībimbakeḥ sutām |
āgatāmākṛtimatīṃ sākṣādiva madhuśriyam || 88 ||
[Analyze grammar]
sā mṛgāṅkavatī nāma hṛdayaṃ tasya tatkṣaṇam |
viveśa dattamārgeva dṛṣṭyāsya savikāsayā || 89 ||
[Analyze grammar]
tasyā api muhuḥ snigdhā prathamapremaśaṃsinī |
nyastā taṃ prati dūtīva dṛṣṭiścakre gatāgatam || 90 ||
[Analyze grammar]
praviṣṭāṃ vṛkṣagahanaṃ tāmapaśyannatha kṣaṇāt |
śrīdattaḥ śūnyahṛdayo diśo 'pi na dadarśa saḥ || 91 ||
[Analyze grammar]
jñātaṃ mayā te hṛdayaṃ sakhe māpahnavaṃ kṛthāḥ |
tadehi tatra gacchāvo yatra rājasutā gatā || 92 ||
[Analyze grammar]
ityuktaśceṅgitajñena suhṛdā bāhuśālinā |
tatheti sa yayau tasyāḥ saṃnikarṣaṃ suhṛtsakhaḥ || 93 ||
[Analyze grammar]
hā kaṣṭamahinā daṣṭā rājaputrīti tatkṣaṇam |
ākranda udabhūttatra śrīdattahṛdayajvaraḥ || 94 ||
[Analyze grammar]
viṣaghnamaṅgulīyaṃ ca vidyā ca suhṛdo 'sya me |
astīti gatvā jagade kañcukī bāhuśālinā || 95 ||
[Analyze grammar]
sa ca tatkṣaṇamabhyetya kañcukī caraṇānataḥ |
nikaṭaṃ rājaduhituḥ śrīdattamanayaddrutam || 96 ||
[Analyze grammar]
so 'pi tasyāstadaṅgulyāṃ nicikṣepāṅgulīyakam |
tato jajāpa vidyāṃ ca tena pratyujjijīva sā || 97 ||
[Analyze grammar]
atha sarvajane hṛṣṭe śrīdattastutitatpare |
tatraiva jñātavṛttānto rājā bimbakirāyayau || 98 ||
[Analyze grammar]
tenāsau sakhibhiḥ sārdhamagṛhītāṅgulīyakaḥ |
pratyājagāma śrīdatto bhavanaṃ bāhuśālinaḥ || 99 ||
[Analyze grammar]
tatra tasmai suvarṇādi yatprītaḥ prāhiṇonnṛpaḥ |
tadbāhuśālinaḥ pitre samagraṃ sa samarpayat || 100 ||
[Analyze grammar]
atha tāṃ cintayan kāntāṃ sa tathā paryatapyata |
yathā kiṃkāryatāmūḍhā vayasyas tasya jajñire || 101 ||
[Analyze grammar]
tato bhāvanikā nāma rājaputryāḥ priyā sakhī |
aṅgulīyārpaṇavyājāttasyāntikamupāyayau || 102 ||
[Analyze grammar]
uvāca cainaṃ matsakhyās tasyāḥ subhaga sāṃpratam |
tvaṃ vā prāṇaprado bhartā mṛtyurvāpyeṣa niścayaḥ || 103 ||
[Analyze grammar]
ityukte bhāvanikayā śrīdattaḥ sa ca sāpi ca |
bāhuśālī ca te 'nye ca mantraṃ saṃbhūya cakrire || 104 ||
[Analyze grammar]
harāmo nibhṛtaṃ yuktyā rājaputrīmimāṃ vayam |
nivāsahetor guptaṃ ca gacchāmo mathurāmitaḥ || 105 ||
[Analyze grammar]
iti saṃmantrite samyakkāyasiddhyai ca saṃvidi |
anyonyaṃ sthāpitāyāṃ sā yayau bhāvanikā tataḥ || 106 ||
[Analyze grammar]
anyedyurbāhuśālī ca vayasyatritayānvitaḥ |
vaṇijyāvyapadeśena jagāma mathurāṃ prati || 107 ||
[Analyze grammar]
sa gacchansthāpayāmāsa vāhanāni pade pade |
rājaputryabhisārāya gūḍhāni caturāṇi ca || 108 ||
[Analyze grammar]
śrīdatto 'pi tataḥ kācmidduhitrā sahitāṃ striyam |
sāyaṃ rājasutāvāse pāyayitvā madhu nyadhāt || 109 ||
[Analyze grammar]
tato 'tra dīpoddeśena dattvāgniṃ vāsaveśmani |
pracchannaṃ bhāvanikayā ninye rājasutā bahiḥ || 110 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ tāṃ ca saṃprāpya śrīdattaḥ sa bahiḥ sthitaḥ |
prākprasthitasya nikaṭaṃ prāhiṇodbāhuśālinaḥ || 111 ||
[Analyze grammar]
dadau mitradvayaṃ cāsyāḥ paścādbhāvanikāṃ tathā |
tanmandire ca dagdhā sā kṣībā strī sutayā saha || 112 ||
[Analyze grammar]
lokastu tāṃ sakhīyuktāṃ mene dagdhāṃ nṛpātmajām |
prātaśca pūrvavattatra śrīdatto dadṛśe janaiḥ || 113 ||
[Analyze grammar]
tato rātrau dvitīyasyāṃ sa gṛhītamṛgāṅkakaḥ |
śrīdattaḥ prayayau pūrvaprasthitāṃ tāṃ priyāṃ prati || 114 ||
[Analyze grammar]
tayā ca rātryātikramya dūramadhvānam utsukaḥ |
vindhyāṭavīmatha prāpa sa prātaḥ prahare gate || 115 ||
[Analyze grammar]
tatrādāvanimittāni paścāt pathi dadarśa tān |
sarvān prahārābhihatān sahabhāvanikān sakhīn || 116 ||
[Analyze grammar]
te ca dṛṣṭvā nijagadustaṃ saṃbhrāntamupāgatam |
muṣitāḥ smo nipatyādya bahvaśvārohasenayā || 117 ||
[Analyze grammar]
ekena cāśvāroheṇa rājaputrī bhayākulā |
asmāsvetadavastheṣu nītāśvamadhiropya sā || 118 ||
[Analyze grammar]
dūraṃ na yāvan nītā ca tāvadgacchānayā diśā |
asmākamantike mā sthāḥ sarvathābhyadhikā ca sā || 119 ||
[Analyze grammar]
iti taiḥ preṣito mittrairmuhuḥ paśyanvivṛtya saḥ |
javena rājatanayāṃ śrīdatto 'nusasāra tām || 120 ||
[Analyze grammar]
gatvā sudūraṃ lebhe ca tāmaśvārohavāhinīm |
yuvānamekaṃ tanmadhye kṣatriyaṃ sa dadarśa ca || 121 ||
[Analyze grammar]
tenopari ruraṃgasya gṛhītāṃ taṃ nṛpātmajām |
apaśyacca yayau cāsya kṣatrayūno 'ntikaṃ kramāt || 122 ||
[Analyze grammar]
sāntvena rājaputrīṃ tāmamuñcantaṃ ca pādataḥ |
aśvādākṣipya dṛṣadi śrīdattastamacūrṇayat || 123 ||
[Analyze grammar]
taṃ hatvā ca tam evāśvam āruhya nijaghāna tān |
anyān api bahūn kruddhān aśvārohān pradhāvitān || 124 ||
[Analyze grammar]
hataśeṣāstataste ca taddṛṣṭvā tasya tādṛśam |
vīrasyāmānuṣaṃ vīryaṃ palāyya sabhayaṃ yayuḥ || 125 ||
[Analyze grammar]
sa cāpi turagārūḍho rājaputryā tayā saha |
mṛgāṅkavatyā śrīdattaḥ prayayau tān sakhīn prati || 126 ||
[Analyze grammar]
stokaṃ gatvā ca tasyāśvaḥ saṃgrāme vraṇito bhṛśam |
sabhāryasyāvatīrṇasya papāta prāpa pañcatām || 127 ||
[Analyze grammar]
tatkālaṃ cāsya tatraiva sā mṛgāṅkavatī priyā |
trāsāyāsapariśrāntā tṛṣārtā samapadyata || 128 ||
[Analyze grammar]
sthāpayitvā ca tāṃ tatra gatvā dūramitastataḥ |
jalamanviṣyataścāsya savitāstamupāyayau || 129 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa labdhe 'pi jale mārganāśavaśādbhraman |
cakravākavadutkūjaṃstāṃ nināya niśāṃ vane || 130 ||
[Analyze grammar]
prātaḥ prāpa ca tatsthānaṃ patitāśvopalakṣitam |
na ca tatra kacitkāntāṃ rājaputrīṃ dadarśa tām || 131 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa mohād vinyasya bhuvi khaḍgaṃ mṛgāṅkakam |
vṛkṣāgramārurohaināmavekṣitumitastataḥ || 132 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ tena mārgeṇa ko 'pyagācchavarādhipaḥ |
sa cāgatyaiva jagrāha vṛkṣamūlānmṛgāṅkakam || 133 ||
[Analyze grammar]
taṃ dṛṣṭvāpi sa vṛkṣāgrādavatīryaiva pṛṣṭavān |
priyāpravṛttimatyārtaḥ śrīdattaḥ śavarādhipam || 134 ||
[Analyze grammar]
itastvaṃ gaccha matpallīṃ jāne sā tatra te gatā |
ahaṃ tatraiva caiṣyāmi dāsyāsyasimimaṃ ca te || 135 ||
[Analyze grammar]
ityuktvā preṣitastena śabareṇa sa cotsukaḥ |
śrīdattastāṃ yayau pallīṃ tadīyaiḥ puruṣaiḥ saha || 136 ||
[Analyze grammar]
śramaṃ tāvadvimuñceti tatroktaḥ puruṣaiśca taiḥ |
prāpya pallīpatergehaṃ śrānto nidrāṃ kṣaṇādyayau || 137 ||
[Analyze grammar]
prabuddhaśca dadarśa svau pādau nigaḍasaṃyutau |
alabdhatadgatī kāntāprāptyupāyodyamāviva || 138 ||
[Analyze grammar]
atha kṣaṇaṃ dattasukhāṃ kṣaṇāntaravimāthinīm |
daivasyeva gatiṃ tatra tasthau śocansa tāṃ priyām || 139 ||
[Analyze grammar]
ekadā tamuvācaitya ceṭī mocanikābhidhā |
āgato 'si mahābhāga kutreha bata mṛtyave || 140 ||
[Analyze grammar]
kāryasiddhyai sa hi kāpi prayātaḥ śabarādhipaḥ |
āgatya caṇḍikāyāstvāmupahārīkariṣyati || 141 ||
[Analyze grammar]
etadarthaṃ hi tena tvamito vindhyāṭavītaṭāt |
prāpya yuktyā visṛjyeha nītaḥ saṃprati bandhanam || 142 ||
[Analyze grammar]
bhagavatyupahāratve yata evāsi kalpitaḥ |
ata eva sadā vastrairbhojanaiścopacaryase || 143 ||
[Analyze grammar]
ekastu muktyupāyaste vidyate yadi manyase |
astyasya sundarī nāma śabarādhipateḥ sutā || 144 ||
[Analyze grammar]
atyarthaṃ sā ca dṛṣṭvā tvāṃ jāyate madanāturā |
tāṃ bhajasva vayasyāṃ me tataḥ kṣemamavāpsyasi || 145 ||
[Analyze grammar]
tayetyukto vimuktyarthī sa śrīdattastatheti tām |
gāndharvavidhinā guptaṃ bhāryāṃ vyadhita sundarīm || 146 ||
[Analyze grammar]
rātrau rātrau ca sā tasya bandhanāni nyavārayat |
acirācca sagarbhā sā sundarī samapadyata || 147 ||
[Analyze grammar]
tatsarvamatha tanmātā buddhvā mocanikāmukhāt |
jāmātṛsnehato gatvā svairaṃ śrīdattamabravīt || 148 ||
[Analyze grammar]
putra śrīcaṇḍanāmāsau kopanaḥ sundarīpitā |
na tvāṃ kṣameta tadgaccha vismartavyā na sundarī || 149 ||
[Analyze grammar]
ityuktvā mocitaḥ śvaśrvā khaḍgaṃ śrīcaṇḍahastagam |
sundaryai nijamāvedya śrīdattaḥ prayayau tataḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
viveśa cādyāṃ tāmeva cintākrānto nijāṭavīm |
mṛgāṅkavatyāḥ padavīṃ tasya jijñāsituṃ punaḥ || 151 ||
[Analyze grammar]
nimittaṃ ca śubhaṃ dṛṣṭvā tamevoddeśamāyayau |
yatrāsyāśvo mṛtaḥ so 'tha yatra sā hāritā vadhūḥ || 152 ||
[Analyze grammar]
tatra caikaṃ dadarśārāllubdhakaṃ saṃmukhāgatam |
dṛṣṭvā ca pṛṣṭavāṃstasyāḥ pravṛttiṃ hariṇīdṛśaḥ || 153 ||
[Analyze grammar]
kiṃ śrīdattastvamityukto lubdhakena ca tatra saḥ |
sa eva mandabhāgyo 'hamityuvāca viniḥśvasan || 154 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa lubdhako 'vādīttarhi vacmi sakhe śṛṇu |
dṛṣṭā sā te mayā bhāryā krandantī tvāmitastataḥ || 155 ||
[Analyze grammar]
pṛṣṭvā tataśca vṛttāntamāśvāsya ca kṛpākulaḥ |
nijāṃ pallīmito 'raṇyāddīnāṃ tāṃ nītavānaham || 156 ||
[Analyze grammar]
tatra cālokya taruṇān pulindān sabhayena sā |
mathurānikaṭaṃ grāmaṃ nītā nāgasthalaṃ mayā || 157 ||
[Analyze grammar]
tatra ca sthāpitā gehe sthavirasya dvijanmanaḥ |
viśvadattābhidhānasya nyāsīkṛtya sagauravam || 158 ||
[Analyze grammar]
tataś cāham ihāyāto buddhvā tvannāma tanmukhāt |
tām anveṣṭuṃ tato gaccha śīghraṃ nāgasthalaṃ prati || 159 ||
[Analyze grammar]
ityukto lubdhakenāśu sa śrīdattastato yayau |
taṃ ca nāgasthalaṃ prāpadaparedyurdinātyaye || 160 ||
[Analyze grammar]
bhavanaṃ viśvadattasya praviśyātha vilokya tam |
yayāce dehi me bhāryāṃ lubdhakasthāpitāmiti || 161 ||
[Analyze grammar]
tacchrutvā viśvadattastaṃ śrīdattaṃ nijagāda saḥ |
mathurāyāṃ suhṛnme 'sti brāhmaṇo guṇināṃ priyaḥ || 162 ||
[Analyze grammar]
upādhyāyaśca mantrī ca śūrasenasya bhūpateḥ |
tasya haste tvadīyā sā gṛhiṇī sthāpitā mayā || 163 ||
[Analyze grammar]
bhayaṃ hi vijano grāmo na tadrakṣākṣamo bhavet |
tatprātastatra gaccha tvamadya viśramyatāmiha || 164 ||
[Analyze grammar]
ityukto viśvadattena sa nītvātraiva tāṃ niśām |
prātaḥ pratasthe prāpacca mathurāmapare dine || 165 ||
[Analyze grammar]
dīrghādhvamalinastasminnagare bahireva saḥ |
snānaṃ cakre pariśrānto nirmale dīrghikājale || 166 ||
[Analyze grammar]
tata evāmbumadhyācca vastraṃ cauraniveśitam |
prāptavānañcalagranthibaddhahāramaśaṅkitam || 167 ||
[Analyze grammar]
atha tadvastramādāya sa taṃ hāramalakṣayan |
priyāṃ didṛkṣuḥ śrīdatto viveśa mathurāṃ purīm || 168 ||
[Analyze grammar]
tatra tatpratyabhijñāya vastraṃ hāramavāpya ca |
sa caura ityavaṣṭabhya ninye nagararakṣibhiḥ || 169 ||
[Analyze grammar]
darśitaśca tathābhūto nagarādhipateśca taiḥ |
tenāpyāvedito rājñe rājāpyasyādiśadvadham || 170 ||
[Analyze grammar]
tato vadhyabhuvaṃ hantuṃ nīyamānaṃ dadarśa tam |
sā mṛgāṅkavatī dūrātpaścātprahataḍiṇḍimam || 171 ||
[Analyze grammar]
so 'yaṃ me nīyate bhartā vadhāyeti sasaṃbhramam |
sā gatvā mantrimukhyaṃ tamabravīdyadgṛhe sthitā || 172 ||
[Analyze grammar]
nivārya vadhakānso 'tha mantrī vijñapya bhūpatim |
śrīdattaṃ mocayitvā taṃ vadhādānāyayadgṛham || 173 ||
[Analyze grammar]
kathaṃ so 'yaṃ pitṛvyo me gatvā deśāntaraṃ purā |
ihaiva daivādvigatabhayaḥ prāpto 'dya mantritām || 174 ||
[Analyze grammar]
iti taṃ mantriṇaṃ so 'tha śrīdattas tadgṛhāgataḥ |
pratyabhijñātavān pṛṣṭvā papātāsya ca pādayoḥ || 175 ||
[Analyze grammar]
so 'pi taṃ pratyabhijñāya bhrātuḥ putraṃ savismayaḥ |
kaṇṭhe jagrāha sarvaṃ ca vṛttāntaṃ paripṛṣṭavān || 176 ||
[Analyze grammar]
tatastasmai sa nikhilaṃ śrīdattaḥ svapiturvadhāt |
ārabhya nijavṛttāntaṃ pitṛvyāya nyavedayat || 177 ||
[Analyze grammar]
so 'pi muktvāśru vijane bhrātuḥ putraṃ tamabhyadhāt |
adhṛtiṃ mā kṛthāḥ putra mama siddhā hi yakṣiṇī || 178 ||
[Analyze grammar]
pañca vājisahasrāṇi hemakoṭīśca sapta sā |
prādānmahyamaputrāya tattavaivākhilaṃ dhanam || 179 ||
[Analyze grammar]
ityuktvā sa pitṛvyastāṃ śrīdattāyārpayatpriyām |
śrīdatto 'pyāttavibhavastatra tāṃ pariṇītavān || 180 ||
[Analyze grammar]
tataśca tasthau tatraiva saṃgataḥ kāntayā tayā |
mṛgāṅgavatyā sānando rātryeva kumudākaraḥ || 181 ||
[Analyze grammar]
bāhuśālyādicintā tu tasyābhūtpūrṇasaṃpadaḥ |
indoḥ kalaṅkalekheva hṛdi mālinyadāyinī || 182 ||
[Analyze grammar]
ekadā sa pitṛvyastaṃ rahaḥ śrīdattamabhyadhāt |
putra rājñaḥ sutāstyasya śūrasenasya kanyakā || 183 ||
[Analyze grammar]
mayā cāvantideśe sā neyā dātuṃ tadājñayā |
tattenaivāpadeśena hṛtvā tubhyaṃ dadāmi tām || 184 ||
[Analyze grammar]
tatastadanuge prāpte bale sati ca māmake |
yadrājyaṃ te śriyādiṣṭaṃ tatprāpsyasyacirāditi || 185 ||
[Analyze grammar]
niścityaitacca tāṃ kanyāṃ gṛhītvā yayatustataḥ |
śrīdattastatpitṛvyaśca sasainyau saparigrahau || 186 ||
[Analyze grammar]
tato vindhyāṭavīm etau prāptamātrāvatarkitau |
caurasenātimahatī rurodha śaravarṣiṇī || 187 ||
[Analyze grammar]
prahāramūrcchitaṃ baddhvā śrīdattaṃ bhagnasainikam |
ninyuścaurāḥ svapallīṃ te svīkṛtya sakalaṃ dhanam || 188 ||
[Analyze grammar]
te ca taṃ prāpayāmāsuścaṇḍikāsadma bhīṣaṇam |
upahārāya ghaṇṭānāṃ nādairmṛtyurivāhvayat || 189 ||
[Analyze grammar]
tatrāpaśyacca taṃ patnī sā pallīpatiputrikā |
sundarī draṣṭumāyātā devīṃ bālasutānvitā || 190 ||
[Analyze grammar]
niṣiddhavatyā madhyasthāndasyūnānandapūrṇayā |
sa śrīdattastayā sākaṃ tanmandiramathāviśat || 191 ||
[Analyze grammar]
tadaiva pallīrājyaṃ tat prāpa pitrā yad arpitam |
prāg evānanyaputreṇa sundaryai gacchatā divam || 192 ||
[Analyze grammar]
taṃ ca caurasamākrāntaṃ sapitṛvyaparicchadam |
sakalatraṃ ca lebhe 'sau taṃ khaḍgaṃ ca mṛgāṅkakam || 193 ||
[Analyze grammar]
taraiva śūrasenasya sutāṃ tāṃ pariṇīya ca |
śrīdatto 'pi mahānrājā nagare samapadyata || 194 ||
[Analyze grammar]
prajighāya sa dūtāṃśca tataḥ śvaśurayostayoḥ |
bimbakestasya tasyāpi śūrasenasya bhūpateḥ || 195 ||
[Analyze grammar]
tamupājagmatustau ca senāsamudayānvitau |
taṃ vijñāyaiva saṃbandhaṃ mudā duhitṛvatsalau || 196 ||
[Analyze grammar]
te 'pi rūḍhavraṇāḥ svasthāstadviyuktā vayasyakāḥ |
bāhuśāliprabhṛtayastadbuddhvā tamupāyayuḥ || 197 ||
[Analyze grammar]
atha śvaśurasaṃyukto gatvā taṃ pitṛghātinam |
cakre vikramaśaktiṃ sa vīraḥ krodhānalāhutim || 198 ||
[Analyze grammar]
tataśca sābdhivalayāṃ śrīdattaḥ prāpya medinīm |
nananda virahottīrṇaḥ sa mṛgāṅkavatīsakhaḥ || 199 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ narapate dīrghaviyogavyasanārṇavam |
taranti ca labhante ca kalyāṇaṃ dhīracetasaḥ || 200 ||
[Analyze grammar]
iti saṃgatakācchrutvā kathāṃ sa dayitotsukaḥ |
tāṃ nināya niśāṃ mārge sahasrānīkabhūpatiḥ || 201 ||
[Analyze grammar]
tato manorathārūḍhaḥ puraḥ prahitamānasaḥ |
prātaḥ sahasrānīko 'sau pratasthe svāṃ priyāṃ prati || 202 ||
[Analyze grammar]
dinaiḥ katipayaistaṃ ca jamadagneravāpa saḥ |
mṛgairapi parityaktacāpalaṃ śānamāśramam || 203 ||
[Analyze grammar]
dadarśa kalpitātithyaṃ jamadagniṃ ca tatra tam |
praṇataḥ pāvanālokamākāraṃ tapasāmiva || 204 ||
[Analyze grammar]
sa ca tasmai munī rājñe saputrāṃ tāṃ samarpayat |
cirānmṛgāvatīṃ rājñīṃ sānandāmiva nirvṛtim || 205 ||
[Analyze grammar]
śāpānte tac ca daṃpatyostayor anyonyadarśanam |
ānandabāṣpapūrṇāyāṃ vavarṣevāmṛtaṃ dṛśi || 206 ||
[Analyze grammar]
tatpūrvadarśanaṃ putramāliṅgyodayanaṃ sa tam |
mumoca nṛpatiḥ kṛcchrādromāñceneva kīlitam || 207 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sodayanāṃ rājñīṃ tāmādāya mṛgāvatīm |
ā tapovanamudvāṣpairanuyāto mṛgairapi || 208 ||
[Analyze grammar]
āmantrya jamadagniṃ ca pratasthe svāṃ purīṃ prati |
praśāntādāśramāttasmātsahasrānīkabhūpatiḥ || 209 ||
[Analyze grammar]
śṛṇvan virahavṛttāni priyāyā varṇayaṃś ca saḥ |
uttoraṇapatākāṃ tāṃ kauśāmbīṃ prāptavān kramāt || 210 ||
[Analyze grammar]
samaṃ ca patnīputrābhyāṃ praviveśa sa tāṃ purīm |
pīyamāna ivotpakṣmarājibhiḥ pauralocanaiḥ || 211 ||
[Analyze grammar]
abhyaṣiñcacca taṃ tatra jhagityudayanaṃ sutam |
yauvarājye mahārājaḥ preryamāṇaḥ sa tadguṇaiḥ || 212 ||
[Analyze grammar]
svamantriputrāṃs tasmai sa mantrahetoḥ samarpayat |
vasantakarumaṇvantau tathā yaugandharāyaṇam || 213 ||
[Analyze grammar]
ebhirmantrivaraireṣa kṛtsnāṃ prāpsyati medinīm |
iti vāgudabhūddivyā puṣpavṛṣṭyā samaṃ tadā || 214 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sute nyastabharaḥ sa rājā cirakāṅkṣitam |
jīvalokasukhaṃ bheje mṛgāvatyā tayā saha || 215 ||
[Analyze grammar]
atha tasya jarāṃ praśāntidūtīm upayātāṃ kṣitipasya karṇamūlam |
sahasaiva vilokya jātakopā bata dūre viṣayaspṛhā babhūva || 216 ||
[Analyze grammar]
tatas taṃ kalyāṇaṃ tanayam anuraktaprakṛtikaṃ niveśya sve rājye jagadudayahetor udayanam |
sahasrānīko 'sau sacivasahitaḥ sapriyatamo mahāprasthānāya kṣitipatir agacchad dhimagirim || 217 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 2
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!